1. Xidmət sahələrinin inkişafında turizmin yeri və rolu

1- ci mərhələ - dövlət maraqları prioritetləri
2- ci mərhələ - region maraqları prioritetləri
3- cü mərhələ - əhalinin maraqları prioritetləri
4- cü mərhələ - turizm subyektinin maraqları prioritetl əri Bir mərhələdən digərinə keçid ümumi maraqların ölçüsünü
yaradır, tarazlıq formalaşdırır. Tarazlıq vəzifələrin, səlahiyyətlərin və resursların bölgüsü ilə təmin olunur. ¹²⁹Gəlirlərin bölgüsü ilə resursların məsrəfi arasında faydalılıq kriteriyası, meyarı əsas götürülür. Hər bir subyekt ierarxiya strukturunda öz iştirak payı, risklərin bölgüsündə rolu və əldə olunan nəticənin mə- nimsənməsində ədalətli bölgü sistemi formalaşdırır. Buna görə də istənilən ierarxiya mərhələsində turizmin qərarlarının qəbulu digər mərhələ ilə tarazlaşdırır, uyğunlaşdırır və son dərəcədə səmərəlilik alır. Bu səmərəyə ümumiləşmiş səm ərə deyilir.
Turizmin sferasında şəxsi maraqlar, dövlət maraqları və ictimai maraqlar mövcuddur. Sahibkar dövlətin maraqlarını ödəmək üçün vergilər verməlidir, dövlət büdcəsinə ödəmələr etməlidir və yerli icra orqanlarının, bələdiyyələrin zəruri resurslarını

formalaşdırmalıdır. Sahibkar digər tərəfdən davamlı inkişaf etmək üçün özlərinin perspektiv proqnozlarını və həmçinin əhalinin yaşayışı üçün zəruri olan resursları təmin etməlidir. Şəxsi maraqlar isə əmək haqqı kimi işlə təmin olunmaq, sosial müdafiə olaraq həmin yaşayan ərazidə sosial infrastruktur obyektlərinin inkşafında müəyyən gəlir əldə etməlidir.

Təcrübə göstərir ki, turizm inkişaf edən regionlarda onun ətraf kənd və şəhər qəsəbələrində xidmət sferası, rekreasiya obyektləri əlavə iş yerlərinin açılmasına gətirib çıxarır. Bu da öz növbəsində prioriet sahə kimi inteqral effekt yaradır. Faydalılıq hər bir subyektin çəkdiyi əmək məsrəfləri, xərc strukturu və faydalılığa təsir edən elastiklik əmsalı ilə müəyyənləşir. Sahibkarlıq prioritetləri dəyişəndir, bazar diktəsi ilə və dövlət siyasəti ilə bağlıdır.
Ölkənin sosial iqtisadi inkişaf layihələrində konseptual əsas olaraq turizm fəaliyyəti mütərəqqi və zəruri sahə hesab olunur və perspektivdə ölkə ehtiyatlarının əldə etdiyi gəlirlərin turizm potensialının dövriyyəyə daxil olması ilə inkişafın yeni trayektoriyasıdır.

130

Mövzu 15. Azərbaycanda turizmin inkişafının mövcud vəziyyəti və perspektivi

1. 
   Turizmin inkişafının sosial-iqtisadi mahiyyəti və onun Azərbaycan iqtisadiyyatında rolu
   

2. 
   Turizmin Azərbaycanda inkişafının xüsusiyyətləri və əsas istiqamətləri.
   

3. 
   Turizmin inkişafının dinamikası
   

3. 
   Azərbaycanda turizmin inkişafı perspektivləri
   

1.Turizmin inkişafının sosial-iqtisadi mahiyyəti və onun Azərbaycan iqtisadiyyatında rolu.

Azərbaycan iqtisadiyyatının sosial-iqtisadi inkişafının sahə və ərazi problemləri onun dayanıqlı və tarazlı dinamikası respublikanı təbii insan və coğrafi resurslarının səmərəli istifadəsi və bazar münasibətləri şəraitində imkanların alternativ layihələr əsasında iqtisadi dövriyyə cəlb edilməsi ilə mümkündür. Respublikanın inkişaf konsepsiyası onun resurslarının kompleks istifadə edilməsi yolu ilə maksimum həyat səviyyəsi və təhlükəsiz həyat fəaliyyətini qərarlaşdırmaqdan ibarət olur. Sosial-iqtisadi amil olaraq turizmin mövcud vəziyyəti onun qlobal məqsədlərin reallaşmasında rolunu qiymətləndirməklə perspektiv bu sahənin inkişafının tənzimlənməsi bütövlükdə iqtisadi inkişaf strategiyasının və strateci planlaşmanın tərkib hissəsi kimi çıxış edir. Turizm dövriyyəsinə daxil olan resurs potensialı, onların mövcud istifadə formaları və
²⁵Əlirzayev Ə.Q. İslahatlar və sürətləndirmə şəraitində Azərbaycanın sosial-iqtisadisəmə rinkişafəliliyiprobulemlərisah. əBakı,nin 2005ilkin.səhf.ə126,128aliyyəti və sonrakı perspektivi üçün bir sıra təşkilatı
maliyyə və proqram131tədbirlərinin əsaslandırılmas, onların elmi-metodiki proqnoz əsaslarını yaradır. Ona görə də konseptual yanaşma baxımında turizmin inkişafı həm iqtisadi artım, həm invistisiya prioritetləri, həmçinin ərazi və region inkişaf problemlərinin həlli üçün nüvə rolunu oynayır. İqtisadi rol kompleks göstəricilər, sisteminin səmərə və xüsusi səmərə yolu ilə nəzəri cəhətdən qiymətləndirilir. Amil olaraq hər bir konseptual vəzifənin reallaşmasında fəal roluna görə turizmin sintetik səmərəsi vahid göstərici ilə müəyyənləşə bilər.
Turizmin iqtisadi rolu və onun əsas istifadəsi istiqamətləri hər bir ölkənin iqtisadi

inkişaf konsepsiyası və resurs potensialının növü, həmçinin təşkilatı idarəetmə struk-turlarının əməlliyi və səmərəliliyi ilə optimallaşdırılır. Опа görə dö turizm sahəsinə faktorları baxımından baxmaq onun nəzəri və metodoloci prinsiplərini müəyyənləşdirilir.

İqtisadi ədəbiyyatlarda turizm sahəsinin amilləri olaraq torpaq amili, ekoloji mühüt², əhalinin məşğulluğunu və əməkhaqqınn təşkili və onun artırlmasına olan ehtiyaclar, turizmin kommersiya mənfəəti, inteqrasiya tələbatı və respublikanın digər dövlətlər və şirkətlər ilə təsərrüfat əlaqələrinin intensivliyi həmçinin ölkənin təhlükəsizliyi amilləri təşkil edir.
Turizmin inkişafının əsas istiqamətləri Azərbaycanın iqtisadi potensialının strukturu onun iqtisadi dövriyyəyə cəlb edilməsinin əsas istiqamətləri, həmçinin istehlak seqmentlərinin sosial demoqrafik xarateristikası ilə müəyyənləşir. Turizmin sahə olaraq formalaşması və inkişafının strategiyası makro və mikro səviyyəli problemlərin reallaşması prizmasından ölçülür. Ona görə də konseptual inkişaf və konkret proqramların yaradılması öz məqsəd və funksional təyinatına görə ixtisaslaşır. Resurs təminatı və ehtiyyatlarm mövcud fəaliyyəti və perspektivini nəzərə almaqla proqnozlaşdırılır. Sistem baxımından turizmin inkişafının müəyyən idarə olunma cəhətləri mövcuddur ki, bunların konkret ölçülməsi və genişləndirilməsi yolları əsas-landırılır. Azərbaycan respublikasında konseptual inkişaf amili olaraq turizmin inkişafının vacibliyi artıq respublikada qəbul olunub.⁷
Turizmin özünün strateci inkişaf sahəsi olmaq və inteqrasiya üçün vacib amil olduğu onun iqtisadi və¹³²sosial rolunu müəyyənləşdirir. Turizmin inkişafı təbii coğrafi şəraitlə müəyyənləşsədə onun sonrakı inkişafı, respublikada digər sahələrin inkişafı və inteqrasiya effekti səmərəli istifadə etmək üçün yaradılan kompleks şərait və fəal tədbirlər məc- muu ilə müəyyənləşir. İlkin şərait olaraq respublika əhalisinin maddi rifahı, onun ən zəruri məhsullar tələbaiının ödənilmə dərəcəsinin maksimum, həddi nəmçinin yoxsulluq həddindən uzaqlaşmaqla orta təminat və yuxarı təminat səviyyədə yaşayan əhali qpürlarının xüsusi çəkisi ilə ölçülə bilər. Turizm daha çox milli-etnik və

2.