1. ЎЗбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Маънавият ва маърифат ишлари бўйича директор ўринбосарининг 
вазифалари: 
1. таълим муассасасида ўқувчиларнинг ўз-ўзини бошқариш, жамоат 
ташкилотлари ва маҳалла, ота-оналар билан алоқани таъминлаш; 
2. таълим муассасаси ва ундан юқори миқѐсда ўтказиладиган дарсдан 
ташқари тадбирларни режалаштириш ва амалга ошириш; 
3. таълим 
муассасаси ўқувчиларининг синф, гуруҳ ѐки таълим 
муассасасидан ташқари олиб бораѐтган машғулотларини кузатиб бориш, 
уларга амалий ва методик ѐрдам уюштириш; 
4. таълим муассасасидаги «Ёш етакчи»нинг ишини Муҳокома қилиш ва 
унга йўл-йўриқ кўрсатиш. 
Маданиятли бўлиши учун инсон доимо ўз-ўзини тарбиялаши 
характерини шакллантириш, маданиятини камол топтириш, ўзида қимматли 
инсоний қадриятларни онгли равишда ривожлантириш йўлидир. Киши ўзини-
ўзи тарбиялашга интилмас экан, бошқалар уни тарбиялай олмайди, унга 
тарбиявий таъсир кўрсатиши мумкин, холос. Маданият асоси эса таълим-
тарбиядир. Таълим-тарбиясиз маданият йўқдир. 
Киши касб маданиятининг 
ҳам қатор асослари мавжуд. Масалан, манавиятсиз, аҳлоқсиз, сиѐсий 
қарашларсиз, ҳуқуқий билимсиз, хушмуолималиксиз, яхши хулқ-атворсиз, 
ижодкорликсиз, бир сўз билан айтганда инсоний фазилатларсиз касб 
маданиятини таъсаввур ҳам қилиб бўлмайди. Холбуки, турли соха 
мутахассислари, хизмат кўрсатиш корхоналари ходимлари, тиббиѐт 
ходимлари, айниқса, ўқитувчи, устоз – мураббий, раҳбарларнинг касб 
маданияти юксак бўлиши лозим. Уларнинг маданиятсизликларини фақат 
ўзларига, 
балки 
миллатга 
зарар 
келтиради. 
Маданиятсизлик 
маънавиятсизликдандир. Маънавият бўлмаган жойда маданият нима қилсин? 
Кишининг маънавияти унинг касбий фаолиятида, хулқ-атворида кўринади. 
Касбий маданиятини ривожлантириш олимларидан бу кишининг маданияти 
камол топтириш. Маънавий камолот ўз-ўзини тарбиялаш орқали амалга ошади. 
Ўз-ўзини тарбиялашнинг хеч қачон кечи йўқ, фақат истак бўлса бас. Бу дунѐда,
агар истак бўлса, ўз хулқ-атворини ―тўғрилай‖ олмайдиган инсон ўзи бўлмаса 

---

143 
керак.
Маънавият-маданият асоси дедик, бироқ Президент И.А.Каримов 
айтганидек, ―Маънавият тақдирнинг эҳсони эмас, маънавият инсон қалбидан 
камол топиши учун у қалбдан ва виждонан, ақл ва қўл билан меҳнат қилиши 
лозим‖. Касб маданиятини шакллантиришнинг иккинчи олими касбий 
фаолитни ривожлантиришдир. Касбий фаолиятни ривожлантирмай туриб 
касбий маданиятга эришиб бўлмайди. Касбий фаолият соҳасида ўз-ўзини 
фаоллаштирмаган, ўзлигини, инсонийлик моҳиятини, ижодкорлигини, касбий 
лайоқатини ривожлантира олмаган одам ожиз киши бўлиб қолаверади.
Демак, касб маданиятини шакланиши учун касбий тажриба, ижтимоий 
фаоллик, аҳлоқий фазилатлар ўта муҳимдир. Киши ўзи севган касб-кор ѐки 
ҳунарга бўлган қизиқиш, эҳтиѐжини қондиришга интилар экан, шубҳасиз касб 
маданиятини юксалтиришга харакат қилади, бу борада фаолият кўрсатади, 
меҳнат қилади, ижод қилади, яратади. Бу сифатлар айниқса касб-ҳунар сир-
асрорларини мукаммал билишга интилишда кўзга ташланади. Қайси соҳада 
бўлмасин киши аниқ, хиссий, тажрибавий билиш орқалигини камол топади. 
Касбий маданият ҳам бундан мустасно эмас. Касб-ҳунар таълими ҳам билиш ва 
камол топишнинг ўзига хос йўлидир. 
Киши касб маданиятининг шаклланишида ўз касбкорига бўлган қизиқиш 
эътиборидан ташқари яна ташаббускорлиги, ташкилотчилиги. Ўз-ўзига 
талабчанлиги, жамоа аъзоларининг ўзига хос хусусиятларининг чуқур кўрсата 
билиши, ўз фаолияти ва ишга танқидий муносабатда бўлиши, ватан, жамият, 
ҳалқ, одамлар олдидаги маъсулият ва бурчини тўла хис қилиш қатор суъектив 
олимлар ҳам катта аҳамиятга эга. 
Ўсмирларда касб танлашга муносабатнинг шаклланиш жараѐнини янада 
чуқуроқ таҳлил қилиш ва унинг ўзига хос бўлган ижтимоий психологик 
хусусиятларнинг аниқ йўналтирилган тадқиқотлар асосида очиб бериш,
бугунги кунда таълим-тарбия муассасалари олдида турган энг муҳим 
вазифалардан биридир.
Дарҳақиқат, бугун ҳар жиҳатдан олимкор, маъсулиятли, ташабускор ва 
жамият тараққиѐти учун онгли-фаол ижтимоий шахсни тарбиялаш, уни ўз 
салоҳиятига мос касбга йўналтира олиш нафақат таълим тизимининг, балки 
бутун бир давлатнинг ҳам келажак тарақққиѐтига даҳлдор бўлган муҳим 
вазифалардан биридир. 
Қолаверса, Ўзбекистонда кечаѐтган бугунги кенг кўламли ижтимоий-
иқтисодий ислоҳатлар, бетўхтов шаклланаѐтган бозор муносабатлари, фан, 
техника ва ишлаб чиқаришнинг кескин ривожланишга жавоб бера олувчи 
жамият ва шахс эҳтиѐжларининг ўзаро узвий мутаносиблигига эришиш учун 
ҳам ўсмирларда касб танлашга нисбатан фаол-ижобий муносабат мотивацияси 
тизимини шакллантиришда жамият ва жамоатчилик таъсирини кучайтириш 
лозим бўлади. 
Зеро, бутун дунѐга маълум ва машҳур бўлган Шарқ алломаларининг
(Фаробий, Беруний, Инб Сино, Улуғбек, Навоий, Абдулла Авлоний ва
бошқалар) ўнлаб асарларидан таъкидлаганидек, ўрта асрлардаѐқ, айниқса 
бизнинг худудларимизда диний мактаблар, мадрасаларга толиби илмларни
танлаб олиш, уларнинг ақлий тараққиѐт даражасини, бирламчи билим ва 

---

144 
малакаларини, касб ѐки санъатнинг алоҳида турига мойиллиги ҳамда ички 
муносабатининг намоѐн этилишини ҳисобга олган амалга оширилган. 
Мустақиллик 
йилларида 
ўқувчиларнинг 
касб-ҳунарга 
тўғри 
йўналтирилишини асослаб боришга қаратилган талайгина педагогик-
психологик тадқиқотлар олиб борилди, қўлга киритилган эмпирик маълумотлар 
қайтадан таҳлил қилинди. Албатта, олиб борилган бу таҳлиллар кенг маънодаги
ижтимоий шахсни ривожлантириш жараѐнининг муҳим томони ҳисобланган 
―Онгли равишда касб танлашга тайѐргарлик‖, ―Касб-ҳунар танлашга 
йўналганлик‖, ―Касб танлашга у ѐки бу муносабатни шакллантириш‖ 
тушунчаларини илмий-назарий тадқиқ қилиш, бу борадаги муаммолар 
кўламига жиддий эътиборни қаратишни ҳам тақазо этади. Бундан ташқари, 
ўқитувчи ѐшларни касбга йўналтириш фаолияти жараѐнидаги ташқи ва ички 
таъсирларнинг ўзаро мутаносиблиги мотивациясининг маҳсули бўлган касбий 
ўзликни англаш жараѐнини таркибий қисми сифатида мақсадга йўналтирувчи, 
кучайтирувчи, коррекция қилувчи, яъни унинг ижтимоий йўналиш 
хусусиятларини белгилаб берувчи олим сифатида ҳам хизмат қилиши мумкин. 
Бундай ѐндашувда касбга йўналганлик фақат ташқи таъсирнинг акси эмас, 
балки, ички ва ташқи таъсирларнинг интеграцияси сифатида ҳам таҳлил 
этилади, ѐҳуд, С.Л.Рубинштейн таъкидлаганидек, ―Ташқи таъсир доимо ички 
ҳолат учун билвосита бўлиб қолаверди‖.