10 -tema. Erte jas dáwiri. Shınıģıw rejesı: Erte jas dáwirinde fizikalıq hám fiziologiyalıq rawajlanıw. Is-háreket kónlikpeleriniń rawajlanıwı

Erte balalıq dáwirinde psixikalıq rawajlanıw diagnostikası

Diagnostika - bul oqıtıwdıń eń áhmiyetli bólimleriniń biri bolıp, bul balanıń rawajlanıwındaģı ózgesheliklerdi anıqlap, alınǵan maǵlıwmatlardı ulıwmalastırıp túsindırıw uqıbı, usınıslardıń múmkin bolǵan formaların úyreniw hám qáliplestiriw bolıp tabıladı.³ Yaģnıy psixologiyalıq diagnoz (“diagnosis” grekshe anıqlaw, biliw degen mánini ańlatadı) shaxstıń individual-psixologiyalıq ózgeshelikleriniń házirgi halatına baha beriw, rawajlanıwın aldınnan aytıp beriw (prognoz qılıw) hám psixodiagnostikalıq tekseriw wazıypalarınan kelip shıģıp, usınıslar islep shıģıwģa qaratılģan psixolog xızmetiniń sońģı nátiyjesidir⁴.

Mektepke shekemgi jastaǵı balalardı psixologiyalıq diagnostikadan ótkeriw barısında izertlew alıp barıwshı qánige balalar menen jumıs baylanısın ornatıw, onıń dıqqatın tapsırmaǵa jámlew, bul jastaǵı balalardıń tez sharshawı hám jalıǵıwı sıyaqlı qıyınshılıqlarǵa, sonday-aq testten ótkeriw jaǵdayında balalardıń ózin tutıw múnásibetiniń ózgesheliklerine dus keledi. Bul jastaģı balalar menen psixodiagnostikalıq jumıslardı alıp barıwdıń tiykarģı wazıypaların S.X.Jalilovanıń “Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyası” atlı oqıw-qollanbasında tómendegishe keltirip ótken⁵:
1. Diagnostika ushın zárúr mag'lıwmatlardı alıw. Bunda balanıń psixikalıq jaǵdayı hám jeke qásiyetlerindegi belgileriniń kórinisin úyreniw maqsetinde izertlew alıp barıladı. Izertlewden alınǵan maǵlıwmatlar járdemshi xarakterge iye bolıp, balanıń minez-qulqınıń haqıyqıy baqlanģan qásiyetleri, onıń psixikalıq funkciyaları, rawajlanıw dárejesi menen salıstırıwlawda paydalanıladı. Mısalı: shınıǵıwda bala dıqqatınıń turaqsızlıģı, dıqqatın bir jayǵa toplawǵa qıynalıwı, aqlıy iskerliginiń tómenligi, tez shalǵıwı hám t.b. menen ajralıp turadı. Lekin minez-qulıqtıń kórsetilgen belgileri menen balanıń minez-qulqınıń mútajlikleri hám motivlerı ierarxiyasıńıń (basqıshpa-basqısh) ózgeriwiniń nátiyjesi bolıwı múmkin. Bunda shaxs normaģa tuwra kelmeytuģın jaǵdayınıń kórinisleriniń birine, yamasa mıydiń jetispewshilikleriniń funkcional belgilerine dus keledi. Eki jaǵdayda da ol yamasa bul balanıń ózlestiriwi hám ıntızamınıń tómenlewi sırtdan sezilse de, psixodiagnostikalıq izertlewlerde úyrenilip atırǵan ózgerislerdiń dárekleri, rawajlanıwı hám kelesinde qanday bolıwınıń psixologiyalıq jaǵdayınıń belgileri de úyreniledi. Psixodiagnostikalıq izertlewler balanıń psixikalıq funkciyalarınıń rawajlanıw dárejesiniń, aqlıy rawajlanıw dárejesi, jası hám alınģan maǵlıwmatlar menen óz-ara baylanıslılıǵın úyreniw ushın da ótkeriledi. Bul izertlewlerdiń nátiyjeleri balada belgili qızıǵıwshılıqlar, ámeliy tájriybeler hám kásip tańlaw waqtı kelgeninde júdá zárúrli bolıp tabıladı.
2. Psixikalıq rawajlanıwınıń ózgeriwin úyreniw ushın zárúr maǵlıwmatlardı toplaw. Balanıń psixikalıq turmısta rawajlanıw ózgeshelikleriniń rawajlanıwı tálim hám tárbiya processinde úyreniw arqalı zárúrli maǵlıwmatlar toplandı. Bunda psixologiyaning ilimiy-izertlew metodlarınan paydalanıladı.
Oyın hám oqıw iskerliginde kóplegen ótkerilgen eksperimental-psixologiyalıq izertlewler bala shaxsınıń qáliplesiwi hám rawajlanıwda belgili bir iskerliktiń tásiri bolıwı múmkin. Balada ótkerilgen psixodiagnostikalıq izertlewler zárúrli prognostikalıq áhmiyetke iye esaplanadı, sebebi qollanılǵan túrli metodlardıń oqıw -tárbiyalıq tásirin esapqa alǵan shaxstıń rawajlanıwı, keleshegin anıqlaw múmkinshiligi jaratıladı. Tárbiyashi eksperimental-psixologiyalıq izertlewlerdi qanshellili kóp ótkerse, tájiriybesi sonshelli artıp baradı. Ol tómendegilerdi óz ishine aladı: bala iskerliginiń qásiyetlerin oyın hám oqıw jaǵdaylarında analiz qılıw; mektep, balalar baqshası, shańaraq sharayatına beyimlesiw, beyimlese almaslıq dárejesin anıqlaw; balanıń ishki dúniyasın túsinip alıwdı qálewi; shaxs qásiyetlerin hár tárepleme rawajlandırıwda oǵan hár qanday járdem kórsetiw.
Bolajaq izertlewshi ózinde tómendegi sıpatlardı qáliplestiriwi kerek:
a) izertlew qararların tez hám anıq dúziw;
b) óz dıqqatın balanıń tapsırmanı qanday orınlap atırģanına hám onıń minez-qulqın baqlawǵa qaratıw;
d) bala menen jaqsı baylanısqa kirisiw, onıń hámme aytqanların jazıp, onıń minez-qulqındaģs geupara reakciyalardı tuwrı bahalaw qábiletin joǵaltpaw hám t.b.
Tómendegi baqlawdı keltiremiz: tárbiyashı baqshada shınıǵıwlar ótkeriw processinde Gulnara atlı qızdıń minez-qulqında basqalardıkine uqsamaǵan ayrıqshalıqlardı sezip qaldı. Qız shınıǵıwlarda tez shalǵıb ketedi, kóbinese basqa nárselerdi oylap otıradı. Tárbiyashınıń tapsırmasın tez orınlamaydı. Bir tapsırmanı qoyıp ekinshisine tez ótip ketedi, jumıstı aqırına jetkermeydi. Oqıw tapsırmaları orınlanbaytuģın ayırım waqıtlarda bolsa basqalardan parq etpeydi.
Qızdıń dıqqatın, oylawın, seziw jaǵdayın úyreniw ushın baqshada izertlew jumısları alıp barıldı. Tekseriw nátiyjeleri sonı kórsetedi, qızdıń psixikalıq processlerinde hesh qanday ózgeris joq ekenligi tastıyıqlandı. Tapsırmanı orınlaw waqtında sharshaw, aktiv dıqqat dárejesiniń tómenligi baqlanģan. Biraq bul ózgeshelikler sınalıwshınıń dıqqatın jumıstıń basqa formasına kóshiriw menen ańsat ǵana jónge salınģan. Tárbiyashınıń wazıypası qızǵa tásir etip atırǵan basqa faktorlardı tuwrı anıqlaw, onıń menen individual jumıs alıp barıw, kórsetilgen ózgesheliklerdi saplastırıwdan ibarat. Bul izertlewdiń nátiyjesi sonı kórsetedi, qızdaǵı qálegen dıqqat dárejesiniń, jumıs qábiletiniń tómenligi óziniń obiektiv sebeplerine iye. Qızdıń 3 jasqa shekem rawajlanıw tariyxınan málim bolģanınday ol asfiksiya (kislorod jetispewshiligi) menen tuwılǵan, tuwılģannan keyin bas mıyı hálsizlensen. Uzaǵıraq jumıs iskerliginde bul zat óz tásirin kórsetken, qız tez sharshap qalǵan. Tárbiyashi qız benen islegende usılardı esapqa alıwı zárúr.
3. Aqlı zayıplıq dárejesin, yamasa basdan keshirgen kesellik sebepli psixikalıq kemshiliklerdi anıqlawǵa qaratılǵan psixodiagnostikalıq izertlewler arnawlı yamasa járdemshi mektepte oqıw haqqında másele hal bolıp atırǵanda medicinalıq pedagogikalıq komissiya tárepinen paydalanıwı múmkin.
4. Balalarda payda bolǵan jetkiliklishe úyrenilmegen jańa psixikalıq jaǵdaylardı analiz qılıw ushın ilimiy maqsette psixologikalıq izertlew ótkeriw. Wazıypa bunday qoyılǵanda izertlewshini qızıqtırǵan másele úlken toparlarda ótkeriledi. Bul jerde alınǵan nátiyjelerdiń statistikalıq isenimliligi zárúrli áhmiyetke iye boladı.
Sonıń menen bir qatarda psixologiyalıq izertlew jumısların alıp barıwda bir qansha tártip hám qaģıydalarģa da boysınıwģa tuwra keledi:

• 
  Balanıń rawajlanıw dárejesin bahalaw ushın onı oyın waqtında baqlaǵan maqul baladı. 4-10 jastaǵı bala izertlewge óziniń súyikli oyınshıǵı menen keliwi de múmkin, buǵan qarsılıq etiwge bolmaydı. Kerisinshe, psixologiyalıq izertlewge kelgen balanıń súyikli oyınshıǵın marapatlaw hám maqullaw zárúr.
  

• 
  10-12 jasqa shekem balalardı tústen keyin diagnostikalaw maqsetke muwapıq emes. Eń qolaylı waqıt 10.00 nan 11.00 ge shekem.
  
• 
  Jumıstı baslawdan aldın balanıń barlıq fiziologiyalıq talapların (suw ishiw, hájetxanaǵa barıp keliw hám t.b.) qanaatlandırıwdı usınıs etiw.
  

• 
  Bala awırǵan bolsa dárhal sawalıwdan diagnostikalaw másláhát etilmeydi. Nawqasınan ayıqqannan eki hápteden keyingi múddet eń maqulı bolıp esaplanadı.
  

• 
  Diagnostika waqtı 30-40 minuttan aspawı kerek.
  

• 
  Diagnostika ótkeriletuǵın bólme bala ushın ádettegidey jaqsı samallatılǵan bolıwı kerek.
  

• 
  Diagnostikanı ótkeriw ushın balanıń ilajı bolǵanınsha psixologtı tanıwı maqsetke muwapıq.
  

• 
  Diagnostikanı baslawdan aldın psixologtıń kim ekenin hám onıń ne menen shuǵıllanatuǵının ápiwayı formada túsindırıw kerek, usı arqalı tınıshsızlanıw dárejesin azaytıwǵa boladı.
  

• 
  Diagnostika payıtında balanıń diagonal boyınsha otırǵanı maqul.
  

• 
  Diagnostika hám korrekciya ózin tıyıwdı talap etedi. Yaǵnıy, gáp bul jerde balanıń qıymıl-háreketine kewil bólmew haqqında boladı, sebebi, balalardıń fiziologiyalıq jaqtan arqayın bolıwı qıyın keshedi.
  

• 
  Barlıq zárúrli nárseler, materiallardan baslap salfetka hám suwǵa shekem qol jetetuǵın jerde bolıwı kerek.
  

• 
  Diagnostikanıń tiykarǵı wazıypası - balanıń rawajlanıwına neniń tosqınlıq jasaytuǵınlıǵın bilip alıw, yaǵnıy bala dus keletuǵın qıyınshılıqlar menen neden jábir shegetuǵınlıǵın anıqlawdan ibarat.
  
• 
  Izertlew jumısı barısında hújjetlerde balanıń dál jasın - jıl hám ayın kórsetiw áhmiyetli. Eger birinshi diagnostikalıq izertlewde jeterli nátiyjege erisilmegen bolsa, ekinshi ushırasıwdı 2-3 aydan keyin ótkeriw usınıs etiledi.
  
• 
  Psixolog bala turmısınıń ózine tán ózgeshelikleri haqqındaǵı maǵlıwmatlarǵa iye bolıwı: shańaraq quramı, shańaraq aǵzalarınıń óz ara qarım-qatnası sıpatlaması hám shańaraq aǵzalarınıń salamatlıq jaǵdayların biliwi maqsetke muwapıq boladı. Bul balaǵa beriletuǵın sorawlar boyınsha psixolog-diagnostıń itibarlı bolıwın támiyinleydi.