10 -tema. Erte jas dáwiri. Shınıģıw rejesı: Erte jas dáwirinde fizikalıq hám fiziologiyalıq rawajlanıw. Is-háreket kónlikpeleriniń rawajlanıwı

Jaǵday. Kárimnin ákesi (2 jas 3 aylıq) balasına reńli qálemlerdi satıp alıp berdi. Kárim súwret salıp baslap edi, biraq ol súwret sala almadı. Ol qálemdi qattı uslap, ol sızayın degen yolkasınıń súwretin sala almadı. Kárimniń anası oǵan ele súwret salıwǵa erte ekenligin ayttı. Biraq ákesi onıń qolına qálemdi uslatıp, «kel birge sızamız, keyin bolsa óziń sızasań»- dep Kárimge súwret salıwdı úyrete basladı. Waqıttıń ótiwi menen balada suwret salıwǵa qızıǵıwshılıq oyandı.
Áke menen ananıń háreketlerin analizlep, salıstırın. Bul jerde qaysısı durıs háreket isledi?
Juwap: Balanıń anası nadurıs háreket isledi al, ákesi bolsa balasınıń suwret salıwǵa degen qızıǵıwshılıǵın oyattı. Ákesiniń bul háreketi L.S.Vıgotskiydiń «rawajlanıwdıń jaqın zonası» teoriyasına tuwra keledi
Egerde bala úlkenler menen birgelikte tapsırmanı orınlay alsa, erteńinde ol ózi ǵárezsiz bul tapsırmanı orınlay alatuǵın boladı


Qaytalaw ushın sorawlar:
1. Egocentrizm degenimiz ne?
2. Egocentrizm hám egoizm túsiniklerine analiz beriń.
3. Balalardıń predmetler menen tanısıw procesi qalay júzege keledi?
4. Balalardıń predmetler menen háreketleniwinde úlkenlerdiń roli qanday?
5. Balanıń predmetli háreketi hám aqlıy jaqtan rawajlanıw procesin analizleń.
Erte jas dáwirinde sóylew tiliniń rawajlanıwı
Balanıń sóylew tiliniń rawajlanıwı menen onıń qabıl etiwi de ózgere baslaydı. Bir jas dáwirinde bala predmetlerdiń reńin hám formasın dáslep sensorlıq qabıl etedi, keyin ala predmet sıpatında qabıl etedi. Balanıń sóylew tiliniń rawajlanıwı menen onıń esta saqlawında da ózgerisler júz bere baslaydı. Ele tili shıqpaģan bala hádiyselerdi tek sol jaģdaydıń waqtında eske túsirse, endi sol bolıp ótken hádiyseler sózler arqalı balanıń oylawı hám háreketleri menen este saqlana baslaydı.
Bala úsh jasqa kelgeninde sóylew tili balanıń dógerek-átiraptı biliwi hám qabıl etiwi menen baylanıslı boladı. Olat úlkenlerdiń aytqanların túsine baslaydı, juwap retinde olarda emocional ózgerisler júzege kele baslaydı. Demek, balanıń sóylew tiliniń rawajlanıwında úlkenlerdiń tásiri úlken áhmiyetke iye boladı, sebebi úlkenler qanshelli balalar menen qarım-qatnasta bolsa, olardıń sóylew tiliniń hám oylaw processleriniń rawajlanıwına jaqsı tásir etedi, al qanshelli balaģa itibarsız bolıp, bala menen kem qarım-qatnasta bolsa, bul balanıń tiliniń rawajlanıwı menen birge onıń shaxs bolıp qáliplesiwinine de keri tásirin tiygizedi.
Erte jas dáwirinde balanıń sóylew tiliniń rawajlanıwı eki dáwirge bólinedi:
1. Táyarlıq dáwiri; (1-2 jas); bul dáwirde balada avtonomiyalıq hám situaciyalıq sóylew tili qáliplesedi. Balanıń 7-8 aylıģınan baslap 1-1,5 jasına deyin ele tili tolıq rawajlanbaģan balada avtonomiyalıq sóylew (balanıń ózine túsinikli bolģan tilde sóylewi), yagńıw qandayda bir predmettiń atın, yamasa ózine jaqın adamlardın atların “óziniń tilinde” aytıwģa urınadı. Bunda bla kóbinise óziniń qabıl etiwine qaray, sózlerdiń dawıslı buwınları bar bólegin este saqlap qalıwı múmkin. Mısalı, “baba” degen sózdi “ba”, “nan” degen sózdi “nánne”, “suw” degen sózdi “imma” h.t.b. formalarında aytıwı múmkin. Keyin ala avtonomiyalıq sóylew tili situativlik sóylew (predmetlerdi belgilerine qaray aytıw) tiline aylana baslaydı. Bunda bala úlkenler menen qarım-qatnasqa kirisip, ol taza sózlerdi úyrene baslaydı, endi ol predmetlerdi yamasa hádiyselerdi olardıń belgileri yamasa háreketlerine qaray ayta baslaydı. Mısalı, iytti “wáu-wáu’, pıshıqtı “miyaw”, sıyırdı “muu” h.t.b. sózler menen aytadı.
2. Anıq sóylew dáwiri; (3 jas)

• 
  

bala bir jasqa kelgeninde, onda dawıs reakcyaları rawajalnıp, ol úlkenler tárepinen aytılģan sózlerge eliklep, olardı túsine baslaydı hám 10-20 sózdi ayta baslaydı; usı jastıń ózinde tildiń rawajlanıwı, balanıń qarım-qatnasqa kirisiw funkciyasın orınlap, onıń oylay procesiniń rawajlanıwıba túrtki boladı. Bir yarım jastan keyin aktiv yamasa erkin sóylew tili tez qáliplese baslaydı. Bala úlkenler menen qarım-qatnasqa kiriserde sózlerden paydalanıwǵa kirisedi, bul dáwirde balanıń sóylew tili rawajlana baslaydı. Sóylew tili baylanıs quralı bolıp qaladı. Sóz baylıǵı san hám sıpat jaǵınan óse baslaydı. Bala bir jasqa tolǵanda shama menen 10-20 sózdi qollana aladı. Balalardıń tili rawajlana baslaǵanda dáslep olar ózlerine eń jaqın bolǵan adamlar hám nárselerdiń atların ayta baslaydı.

• 
  bala eki jasqa shıqqanında sózlerdi túsine baslaydı, elikleydi hám onda aktiv sóylew procesi payda bolıp, onıń sózlik qorında taza sózler payda bola baslaydı. Ol dógeregindegilerdiń sózlerine itibar berip, qızıģıwshılıģı oyana baslaydı. Eki jasar bala úlkenlerdiń aytıwı menen onı qorshap turģan predmetlerdiń anlarınıń kópshiligin túsine baslaydı. Hár bir predmettiń qásiyetlerin ol úlkenler járdeminde bile baslaydı. Bul dáwirde balada sóylew tiliniń passiv rawajlanıw dáwiri bolıp, ol kóplegen sózlerdiń mánisin túsinedi, biraq aktiv qarım-qatnasqa kirise almaydı. Eki jasqa tolǵan bala kórgen nárselerin sóz benen túsindirip, olardıń mánisin jaqsıraq túsine baslaydı. Bala endi ayırım qısqa sózlerdi aytıp qoymastan, bálkim, ápiwayı sózlerden paydalana baslaydı. Biraq, bul jastaǵı balanıń dawıs shıǵarıw apparatı jeterlishe rawajlanbaǵanlıǵı sebepli onıń sóylew tilinde bir qansha kemshilikler ushırasadı. Ol ayırım sózlerdi úlken adamlar sıyaqlı anıq hám durıs ayta almaydı. Bunnan tısqarı sóz baylıǵı az bolǵanlıǵı sebepli háreketlerden paydalanadı. Sonlıqtan, ayırım jaǵdaylarda endi sóyley baslaǵan balanıń tiline túsiniw qıyın boladı. Bunı situativ yaǵnıy, sol jaǵday menen baylanıslı bolǵan til dep aytıladı. Balanıń bunday ózine tán tilin onıń eń jaqın adamı bolǵan anası hám ákesi túsinedi. Sóz baylıǵınıń artıwı menen balanıń situativ tili haqıyqıy, yaǵnıy hámme ushın túsinikli tilge aylanadı. Bala 2 jasqa tolǵanda 200-300 sózden paydalanadı. Balanıń sóz baylıǵınıń rawajlanıwı, onıń turmıs jaǵdayı hám tárbiyasına baylanıslı boladı.
  

• 
  bala úsh jasqa kelgeninde, sózlerdi túsinedi, aktiv sóylewge kirisedi, onıń sózlik qorı keńeyip, sózlerdiń grammatikalıq formaları hám sintaksistlik quramında ózgerisler boladı. Demek, balanıń sóylew tiliniń rawajlanıwı menen ol taza sózlerdi úyreniwi arqalı predmetlerdiń de mazmunına túsine baslaydı. 3 jasqa tolǵanda 1500-2000 sózdi qollanadı, bul onıń sózlik qorınıń kólemi keńeyip aktiv sóylew tiline ótiw dáwiri esaplanadı.