10-mavzu: Ilmiy uslub. Sohaviy terminlarning yasalishi. Reja

avto-, azo-, nitro-, psevdo- singari aniqlovchilar bilan 
ifodalangan gibrid terminlar. Masalan, avtosug‘orgich, agroqoida, 
azoqo‘shilma, allodolchin kislota, antixossa, aeropurkagich, geteroqutbiylik, 
gidroqurilma, izotuzilish, 
makrodunyo
, mikroiqtisod, pnevmog‘ildirak, 
psevdoko‘paytma, protoyulduz, fotoqog‘oz, infraqizil, ultrako‘paytma, 
multiturg‘unlik, videoyozuv kabi. 
S.Usmonov metaforaga bag„ishlangan maqolasida shunday bir dalilni alohida 
ta‟kidlab o„tgan edi: Qo„shma so„z 
sostavidagi komponentlar
, ko„pincha, ko„chgan 
ma‟noga ega bo„ladi. O„simliklarning nomlari bu jihatdan juda xarakterli. 

---

Masalan: bo‘tako‘z (gul), otquloq, echkiichak, echkisoqol, eshakmiya, chumchuqtil, 
ho‘kiztili... itburun (o‘simlik) va boshqalar. 
Tilshunos M.Mukarramov metaforalarning qo„llanish xususiyatlari haqida so„z 
yuritib shunday degan edi: «… metaforalar doimo bir so„zdan tarkib topmay, balki 
birikmali bo„lishi ham mumkin»
6
. O„simliklarning nomlari bu jihatdan juda 
xarakterli. Masalan: 
1. «Zoologik termin + zoologik termin» yoki «zoologik leksema + anatomik 
leksema» qolipli terminlar: kapalakqanot, mushukquyruq, 
 
sigirquyruq, otquloq, bo‘tako‘z, echkiichak, echkisoqol, eshakmiya, cho‘chqayol. 
2. «Zoologik termin + botanik termin» qolipli botanik terminlar: baqajo‘xori, 
baqaterak, baqayaproq va b. 
3. «Zoologik termin + boshqa soha termini yoki oddiy leksema» 
qolipli botanik terminlar: pashshaqopqon, to‘ng‘iztaroq, qushqo‘nmas, 
pashshaqo‘nmas va boshqalar. 
4. «Botanik termin + botanik termin» qolipli botanik terminlar: gulkara. 
Keltirilgan botanik terminlardan ma‟lumki, zoologiya sohasiga oid terminning 
qaysidir xususiyati o„simliklarda mavjud bo„lganligi bois zootermin bilan birga 
ifodalanadi
7
. 
Birikma terminlar ko„proq terminologik xarakterda bo„ladi va u birikma holida bir 
tushuncha beradi. Unda hokim bo„lak tushuncha mohiyatini bildirib, tobe bo„lak 
uniig nimaga xosligini belgilaydi yoki ma‟noni mo„ljallangan tushuncha 
hajmigacha toraytirib ifoda etishga xizmat qiladi. Masalan, agrar masala birikma 
terminsining ma‟no mohiyati masala so„zidan anglashiladi. Uning aniklovchisi esa 
uning nimaga taalluqniligini ko„rsatib kelgan. Yana melodiy yil, qamara 
yil, muchal yili birikma terminlarida birikma ma‟nosi mohiyati yil so„zida ifoda 
topgan. U to„rt fasl vaqtiga teng. Lekin unga aniqlik kiritish uchun aniqlovchi 
berilgan. Aniqlovchi aniqlanmishdan anglashilgan vaqtning aniq belgilanishida 
ahamiyat kasb etadi. Melodiy yil 365-366 kundan, qamara yil 354 kundan, muchal 
yili esa 365 kunu qancha soat va daqiqadan iborat bo„ladi. 
Birikma terminlar ma‟nosi xoh u terminologik xarakterda bo„lsin, xoh 
terminologik xarakterda bo„lmasin, albatta, nomlovchili xususiyatini o„zida 

---

saqlaydi. Bu uning nomlovchi ma‟nosi ham hokim bo„lakdan, ham tobe bo„lakdan 
tarkib topganligi bilan izoxlanadi. 
Birikma terminlar asosan ot turkumida ekanligi bilan diqqatga sazovordir. Bu 
birikma terminlar esa asosan terminlardan iborat. Masalan, aylanma harakat, 
yo‘nalma harakat, ayirish belgis
i
, analitik geometriya kabi birikma terminlar 
matematik, yetti og‘ayni, somon yo‘li, andromeda tumshig‘i kabi birikma terminlar 
astronomik, absolyut monarxiya, demokratik hokimiyat, agrar masala, vaziri 
akbar kabi birikma terminlar siyosiy terminlardir. Shularga o„xshash yana 
terminologik bo„lmagan chin arafa, yolg‘on arafa, tashviqot nuqtasi, katta