10-mavzu: O'qituvchining umumiy va kasbiy madaniyati

---

10-mavzu: O'qituvchining umumiy va kasbiy madaniyati. 
1.Madaniyat tushunchasi. 
2.Pedagogik madaniyatning tuzilishi.
3.Professional madaniyat.
4.Kasbiy pedagogik madaniyat.
5.Ijtimoiy madaniyati. 11.O‗qituvchining kasbiy va shaxsiy sifatlarini rivojlantirish. 
Professional va shaxsiy o'zini o'zi belgilash, shakllanishida o'z-o'zini takomillashtirish 
va o'z-o'zini rivojlantirish. Professional va shaxsiy sifat komponentlari.
Madaniyat tushunchasi va uning mazmun mohiyati 
Madaniyat - jamiyat, inson ijodiy kuch va qobiliyatlari tarixiy taraqqiyotining muayyan 
darajasi. Kishilar hayoti va faoliyatining turli koʻrinishlarida, shuningdek, ular 
yaratadigan moddiy va maʼnaviy boyliklarda ifodalanadi. «Madaniyat» tushunchasi 
muayyan tarixiy davr (antik Madaniyat), konkret jamiyat, elat va millat (oʻzbek 
Madaniyati), shuningdek, inson faoliyati yoki turmushining oʻziga xos sohalari (mas, 
mehnat M. i, badiiy Madaniyat, turmush Madaniyati)ni izoxlash uchun qoʻllaniladi. Tor 
maʼnoda «Madaniyat» atamasi kishilarning faqat maʼnaviy hayoti sohasiga nisbatan 
ishlatiladi.
"Falsafa" qomusiy lug'ati bo'yicha "Madaniyat" so'zi (arabcha- madinalik, yaniy 
shaharlik ta'lim-tarbiya ko'rganlik) degan ma'nolarni anglatadi va tabiat hamda o'zaro 
muosabatlarda aks etadigan inson faoliyatining o'ziga hos usuli ekanligini takidlanadi. 
Madaniyat alohida individning hayot faoliyati (shahsiy madaniyat)ni hamda ijtimoiy 
guruhning 
yoki 
jamiyatning 
hayot 
faoliyati 
usulini 
aks 
ettiradi. 
Dastlabki madaniyat tishunchasi insonning tabiatiga maqsadiga muvofiq ta'siri (yerni 
ishlash va hakozolar) hamda insonninhg o'zini tarbiyalash va o'qitish ma]nolarini 
ifodalagan. keyinchalik madaniyat tushunchasi orqali sivilizatsiya bilan bog'lik mazmun 
tushinila 
boshlandi. 
Madaniyat mohiyatiga ko'ra moddiy va ma'naviy madaniyatlarga bo'linadi. Kishilik 
tarixining uzoq davrlarida yaratilgan moddiy va ma'naviy boyliklarni yaratish jarayoni 
quyidan yuqoriga, oddiylikdan murakkablikka, alohidan umumiylikka ega, o'ziga hos 
uzluksiz jarayon hisoblanadi. takidlash joizki madaniy boyliklarning yaratilishi 
jarayonidagi 
barcha 
bosqichlar 
doimo 
bir 
- 
birini 
yo'ldirib 
borgan. 
Ibtidoiy davrda insoniyat tomonidan yaratilgan eng oddiy tosh qurollari bilan hozirgi 
zamonaviy mehnat qurollari o'rtasida o'ziga xos bog'liqlik mavjud. Chunki birinchidan 
agar ibtidoyi tosh qurollari mavjud bo'lmaganda edi, hozirgi zamon qurollari ham 
vujudga kelmagan bo'lardi. Ikkinchidan ibtidoyi qurollarning, zamonaviy qurollarning 

---

ham bajaradigan vazifasi bir hil. 
«Madaniyat» arabcha madina (shahar) soʻzidan kelib chiqqan. Arablar kishilar hayotini 
ikki turga: birini badaviy yoki sahroiy turmush; ikkinchisini madaniy turmush deb 
ataganlar. Badaviylik — koʻchmanchi holda dashtu sahrolarda yashovchi xalqlarga, 
madaniylik — shaharda oʻtroq holda yashab, oʻziga xos turmush tarziga ega boʻlgan 
xalqlarga nisbatan ishlatilgan. Oʻrta asr madaniyatining buyuk namoyandalari Abu Ali 
ibn Sino, Beruniy va b. shahar turmush tarzini jamoaning yetuklik shakli sifatida talqin 
qilganlar. Mac, Forobiy fikricha, har bir inson oʻz tabiatiga koʻra, «oliy darajadagi 
yetuklikka erishish uchun intiladi», bunday yetuklikka faqat shahar jamoasi orqaligina 
erishiladi. Uning taʼkidlashicha, «madaniy jamiyat va madaniy shahar (yoki mamlakat) 
shunday boʻladiki, bu mamlakatda har bir odam kasb-xunarda ozod, hamma 
babbaravardir, kishilar oʻrtasida farq boʻlmaydi, har kim oʻzi istagan yoki tanlagan kasb-
hunar b-n shugʻullanadi. Odamlar chin maʼnosi bilan ozod yashaydilar». Alisher Navoiy 
yetuk axloq, maʼrifatli va adolatli jamiyat, jamoa masalasini qayd etish bilan birga, 
maʼnaviy yuksaklikka erishishning asosiy mezoni deb insonparvarlik gʻoyalariga 
muvofiqlikni 
tushundi. 
19-asrning 
ikkinchi 
yarmida 
maydonga 
kelgan 
demokratikmaʼrifatparvarlik harakatining namoyandalari Muqimiy, Furqat, Zavqiy, 
Ahmad Donish, Avaz Oʻtar, Komil Xorazmiy va b. xalqni Madaniyat li qilishning omili 
ilmmaʼrifatni egallashda deb bildilar. Ular oʻrta asr jaholatiga qarshi xalq oʻrtasida 
ilmmaorif va Madaniyatni zoʻr ehtiros bilan targʻib qildilar. Mas, Furqat fikricha, ilmfan 
bir mashʼ-al boʻlib, insoniyatning baxt-saodat yoʻlini yoritib turishi kerak. 19-a. ning 
oxiri va 20-a. ning boshida Turkistonda vujudga kelgan jadidchilik harakati 
namoyandalari, Munavvarqori Abdurashidxon oʻgʻli, Mahmudxoʻja Behbudiy, Abdulla 
Avloniy, Abdurauf Fitrat, Sadriddin Ayniy va b. oʻzlarining maʼrifatparvarlik ishlari b-n 
M. rivojiga muhim hissa qoʻshdilar. Ular turli gaz. va jur. lar chiqardilar, nashriyot va 
bosmaxonalar tashkil etdilar, kutubxonalar, teatrlar, yangicha maktablar ochdilar, 
oʻtmish madaniyatimizni, tariximizni targʻib qildilar, dunyoviy bilimlarni chuqur 
egallashga daʼvat etdilar. Maʼrifatchilikning keng quloch yoyishi samarasi oʻlaroq, 
xalqning umummadaniyati yuksala bordi. Yevropada «Madaniyat» deyilganda dastlab 
insonning tabiatga koʻrsatadigan maqsadga muvofiq taʼsiri, shuningdek, insonga 
taʼlimtarbiya berish tushunilgan (lot. cultura — yerni ishlash, parvarishlash; ruschadagi 
«kultura» soʻzi ham shundan olingan). Madaniyat faqat mavjud norma va urf-odatlarga 
rioya qilish qobiliyatini rivojlantirishni emas, balki ularga rioya qilish istagini 
ragʻbatlantirishni ham oʻz ichiga olgan. Madaniyatga bunday ikki yoqlama yondashuv 

---

har qanday jamiyatga xos (mas, Qad. Xitoyda jen, Hindistonda dxarma). Ellinlar 
«madaniyatsiz» 
varvarlardan 
oʻzlarining 
asosiy 
farqini 
«paydey», 
yaʼni 
«tarbiyalanganlik»da deb bilganlar. Qad. Rimning soʻnggi davrlarida «Madaniyat» 
tushunchasi ijtimoiy hayotning shahar turmush tarzini ifodalovchi mazmunlar bilan ham 
boyigan va oʻrta asrlarga kelib keng tarqalgan. Bu tushuncha keyinchalik kelib chiqqan 
sivilizatsiya tushunchasiga yaqin turadi. Yevropada Maʼrifatchilik davrida Madaniyat va 
sivilizatsiyaning «tanqidi» vujudga keldi (J. J. Russo). Bunda «madaniy» millatlarning 
buzilganligi va axloqiy tubanlashganligiga taraqqiyotning patriarxal bosqichida boʻlgan 
xalqlar axloqining soddaligi va sofligi qarshi qoʻyildi. Nemis faylasuflari bu ziddiyatli 
holatdan chiqishning yoʻlini «ruh» doirasidan, axloqiy (I. Kant), estetik (F. Shiller, 
romantiklar) yoki falsafiy (G. Gegel) ong doirasidan qidirdilar. Ular bu ong sohalarini 
haqiqiy Madaniyat va inson taraqqiyotining omillari deb bildilar. 19-a. oxiridan boshlab 
«lokal sivilizatsiya» (O. Shpengler) degan qarash yuzaga keldi. Bu gʻoya sivilizatsiyani 
muayyan jamiyat taraqqiyotining soʻnggi bosqichi sifatida olib qaradi. Fan-texnika 
taraqqiy topgan sharo-itda koʻpgina sotsiologlar va madaniyatshunoslar Madaniyatning 
yagona gʻoyasini izchil amalga oshirish mumkin emas, degan qoidani ilgari surdilar. Bu 
politsentrizm, Gʻarb bilan Sharqning azaldan qarama-qarshiligi va ijtimoiy 
taraqqiyotning boshqa umumiy qonuniyatlarini inkor etuvchi nazariyalarida oʻz ifodasini 
topdi. Madaniyatning ilmiy, tarixiy konsepsiyalariga qarama-qarshi oʻlaroq, marksistik 
nazariya ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar haqidagi, ishlab chiqaruvchi kuchlar b-n ishlab 
chiqarish munosabatlarining oʻzaro munosabati haqidagi qoidalardan kelib chiqib, 
antagonistik jamiyatlarda Madaniyatning sinfiy xarakteri haqidagi qoidalarni ilgari surdi. 
Antagonistik formatsiyalarda har bir milliy Madaniyatda ikki Madaniyat borligi haqidagi 
lenincha qarash «hukmron ekspluatatorlik» M. iga «progressiv demokratik» va 
«sotsialistik» M. elementlarini qarama-qarshi qoʻydi. Ana shu qoidadan kelib chiqib, 
mustabid sovet tuzumi davrida amalga oshirilgan «madaniy inqilob» natijasida koʻpgina 
xalqlar Madaniyat ining ajoyib durdonalari yoʻq qilinib, madaniy merosning milliy 
ildizlari barbod etildi. Madaniyat — umuminsoniy hodisa, faqat bir xalqqa tegishli, faqat 
bir xalqning oʻzigina yaratgan sof Madaniyat boʻlmaydi va boʻlishi ham mumkin emas. 
Har bir milliy Madaniyatning asosiy qismini shu millat oʻzi yaratgan boʻlsada, unda ja-
hon xalqlari yaratgan umuminsoniy Madaniyatning ulushi va taʼsiri boʻladi, albatta. 
Madaniyat hech qachon sinfiy hodisa boʻla olmaydi. U barchaga baravar xizmat qiladi. 
Mas, sanʼat va adabiyot durdonalari, meʼmorlik obidalari, maqomlar, fan yutuqlari va b. 
barchaga tegishlidir. Madaniyat kishilar faoliyatining faqat moddiy natijalari 
(mashinalar, texnik inshootlar, sanʼat asarlari, huquq, axloq normalari va h. k.)ni emas, 

---

shu bilan birga, kishilarning mehnat jarayonida voqe boʻladigan subyektiv kuch-
quvvatlari va qobiliyatlari (bilim va koʻnikmalari, i. ch. va professional malakalari, 
intellektual, estetik va axloqiy kamoloti, dunyoqarashi, ularning jamoa va jamiyat 
doirasidagi oʻzaro muomalalari)ni ham oʻz ichiga oladi. I. ch. ning 2 asosiy turi — 
moddiy va maʼnaviy i. ch. ga qarab Madaniyat moddiy va maʼnaviy Madaniyatga 
boʻlinadi. Moddiy Madaniyat moddiy faoliyatning barcha sohalarini hamda uning 
natijalari (mehnat qurollari, turar joy, kundalik turmush buyumlari, kiyim-kechak, 
transport, aloqa vositalari va b.)ni oʻz ichiga oladi. Maʼnaviy madaniyatga ong, 
maʼnaviyat sohalari kiradi (bilim, axloq, taʼlimtarbiya, huquq, falsafa, etika, estetika, fan, 
sanʼat, adabiyot, mifologiya, din va b.). Har bir jamiyat oʻz Madaniyat tipiga ega. 
Jamiyatlarning almashinishi bilan Madaniyat tipi ham oʻzgaradi, biroq bu hol M. 
taraqqiyoti uzilib qolganini, eski Madaniyat yoʻq boʻlib madaniy meros, oʻtmish 
qadriyatlardan voz kechilganini anglatmaydi. Zotan, har bir yangi jamiyat oʻzidan 
ilgarigi jamiyatning madaniy yutuklarini zaruriy ravishda meros qilib oladi va ularni 
ijtimoiy munosabatlarning yangi tizimiga kiritadi. Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach, 
ijtimoiy hayotning barcha sohalarida boʻlganidek, Madaniyat sohasida ham tub 
oʻzgarishlar yuz berdi. Shaklan ham, mazmunan ham Madaniyatning rivojlanishi uchun 
keng imkoniyatlar yaratildi. Oʻzbekistonning mustaqil rivojlanishga utishi milliy 
Madaniyatga sinfiy yondashishdan, uni sunʼiy tarzda «yagona umummadaniyat»ga 
aylanishdan saqlab qoldi. Shuni ham taʼkidlash lozimki, mustaqillikkacha boʻlgan 
soʻnggi yetmish yil davomida Madaniyat hukmron mafkura, mustabid tuzum tazyiqida 
Gʻarb Madaniyat iga taqlid ruhida rivojlandi. Ikkinchidan, milliy Madaniyatning boy 
oʻtmishi bir yoklama oʻrganilib, uning koʻpgina bebaho durdonalaridan xalqimiz bebahra 
boʻlib keldi. Oʻzbekiston Respublikasida mustaqillik yillarida jamiyatni yangilash 
sohasida olib borilayotgan islohotlar bilan bir qatorda Madaniyatni yuksaltirishga ham 
alohida eʼtibor berilmoqda. Xalqimizning maʼnaviy qadriyatlariga hurmat bilan 
munosabatda boʻlish, ularni asrab-avaylash va rivojlantirish, muqaddas dinimiz, 
urfodatlarimizni, tarixiy, ilmiy, madaniy merosimizni tiklash davlat siyosati darajasiga 
koʻtarildi. «Davlat tili toʻgʻrisida»gi (1989-y. 21 okt.) qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy 
da-sturi» (1997-y. 29 avg.)ning qabul qilinishi, Oʻzbekiston Badiiy Akademiyasi (1997-
y.), Oʻzbekiston davlat kon-servatoriyasi (2002-y.), Oʻzbek milliy akademik drama teatri 
(2002-y.), estrada musiqasini rivojlantirish toʻgʻrisidagi va b. bir qancha qaror va 
farmonlarning qabul qilinishi, bir qancha mutafakkir va allomalarimizning muqaddas 
nomlari tiklanib, yubileylari xalqaro miqyosda keng ni-shonlanayotgani davlatimiz 
tomonidan Madaniyatni rivojlantirishga koʻrsatilayotgan gʻamxoʻrlikning amaliy 

---

ifodasidir.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ta‘lim siyosatining muhim omillaridan biri 
yosh avlodni har tomonlama yetuk, barkamol qilib tarbiyalashdan iborat.Inson shaxsi 
haqida gap ketganda albatta ko‘z o‘ngimizda komillikka intilgan ma‘naviy jihatdan 
yetuk jamiyatning taraqqiy etishiga munosib hissa qo‘sha oladigan yurt ravnaqining 
buguni va ertasini o‘ylaydigan shaxsni keltiramiz.Shu o‘rinda pezidentimiz 
Sh.M.Mirziyoyevning quyidagi fikrlarini keltiramiz: ―
Yoshlarimizning mustaqil 
fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma`naviy salohiyatga ega bo`lib, dunyo miqyosida 
o`z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo`sh kelmaydigan insonlar bo`lib kamol topishi, 
baxtli bo`lishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini 
safarbar etamiz‖.
Pedagogik madaniyat –o‘qituvchining o‘quvchilar bilan munosabatlar jarayonida 
zarur bo‘lgan umumiy axloqiy qoidalar majmuasi,pedagogning meyoriy-ma‘naviy 
qarashlarga asoslangan odobidir.Ma‘lumki o‘qituvchilarda ma‘naviy –axloqiy, 
xususan,pedagogik qiyofasini shakllantirish bo‘yicha o‘qituvchi - tarbiyachining olib 
boradigan ishlari murakkab va ko‘p qirralidir. 
Pedagogik madaniyat imkoniyat yaratgan pedagogik tajribalarni egallab olish orqali 
ko‗p qirrali munosabatlar va muammolarni vujudga keltirishga yordam beradi, o‗zini 
anglashni, o‗zini takomillashtirishni ta‘minlaydi. 
Pedagogik madaniyat muammolari bo‘yicha F.N.Gonobolin, N.V.Ko‗zmin, 
A.I.Sherbakov, A.A.Slastenin va boshqalar tomonidan tadqiqot ishlari olib borilgan. 
Bu tadqiqotlarda pedagogik faoliyatning turli xil sifatlari va ko‗rsatkichlari o‗rganilgan 
va pedagogik faoliyat orqali o‗qituvchining pedagogik madaniyati darajasini, uning 
mazmuni va mohiyatini anglaydilar. 
E.A.Grishin pedagogik madaniyatni ifoda etib, o‗qituvchining quyidagi kasbiy 
ahamiyatga molik sifatlarini ko‗rsatadi: - umumiy bilimdonlik; 
- o‗z fanini bilish; 
- pedagogik bilim va mahoratlarini doimiy rivojlantirib boorish; 
- pedagogik kasbini sevish; 
- odamiylik, haqiqatgo‗ylik va talabchanlik; 
- ko‗zatuvchanlik, e‘tiborlilik va odoblilik. 
V.A.Slastelin pedagogik madaniyatning integral ko‗rsatkichlari deb quyidagilarni 
hisoblaydi: 
- mutaxassislik sharafi va g‗ururini his etish; 
- jamiyatga xizmat qilish shakli sifatida pedagogik faoliyatga tayyorlik darajasi. 
V.A.Kan-Kapin pedagogik faoliyat madaniyati tizimiga quyidagilarni kiritadi: Ijodiy 
individuallik- sezgi, farosat, odob, intuistiya. V.A.Kan-Kapin pedagogik faoliyatga 
ijodiy jarayon sifatida qaraydi. Pedagogik mahoratga u pedagogik mahoratlilikni kiritib, 
uni pedagogik madaniyatning bir qismi deb hisoblaydi. Pedagogik madaniyatning 
muhim tashkil etuvchilari sifatida V.I.Pisarenko quyidagilarni ko‗rsatadi: 
- intelegentlilik; 
- bilimlar doirasining kengligi; 

---

- kasbi bo‗yicha bilimlarining chuqurligi; 
- ilmiy va ijtimoiy ma‘lumotlar oqimida yo‗l topa olish mahorati; - pedagogik 
faoliyatda bilm va mahoratlardan foydalana bilishi. 
Pedagogik madaniyat muamolarini o‗rganish. Bu tizimning quyidagi tashkiliy 
qismlarini ajratib ko‗rsatishga imkoniyat beradi. 
O‗qituvchining shaxsiy kasbiy pedagogik yo‗nalganligi. Bu komponent tizimini 
tashkil etuvchi element hisoblanadi. U pedagogik jarayonning uning qiziqishlari, 
layoqati, ishonchi, g‗oyalari orqali pedagog faoliyatni insonparvarlashtirishga 
qaratilgan mustahkam sabablar to‗plamidan iborat bo‗ladi. 
Pedagogik jarayoni tashkil etishda o‗qituvchining shaxsi kasbiy pedagogik 
yo‗nalganligi quyidagilarni o‗z ichiga oladi. 
G‗oyalarini (pedagogik vazifalarni keng ko‗ra olishi, pedagogik fikrlashi, rivojlanishi, 
o‗zini 
rivojlantirish 
bilan 
shug‗ullanishi, 
pedagogik 
o‗zaro 
aloqalarda 
professionalzmga erishish) 
Qiziqishlari (fanga qiziqishi, psixologik-pedagogik bilimlarini takomillashtirishi, 
o‗qituvchilarning ta‘lim darajasini va umumiy ma‘naviy madaniyatlarini oshirish) 
Qadriyatli yo‗nalishlari (yuqori bilmga ega bo‗lish, tarbiyalash, o‗qituvchi va 
rivojlantirish jarayonlarida o‗quvchilarini faollashtirish) 
Bu tadqiqotlarning umumiy xulosalariga asosan, kasbiy pedagogik yo‗nalganlikning 
muhim omili bo‗lib, o‗qituvchining insonparvarligi, uning o‗quvchilarga oliy qadriyat 
sifatida 
munosabati, 
o‗quvchining shaxsi, 
qadr-qimmatini 
hurmat 
qilish, 
mehribonligini do‗stona talabchanligini, befarqlik kamsitish va shavqatsizlikka yo‗l 
qo‗ymasligi hisoblanadi. Pedagogik faoliyatga iste‘dodi asosida sabablari 
va maqsadlari yotadi. Sabablari pedagogning pedagogik faoliyatiga anglab etgan holda 
intilishi bilan ifodalanadi. 
Maqsadlari - bu o‗qituvchining kasbiy faoliyatida natijalarga erishishga intilishlaridir. 
Shunday o‗qituvchi shaxsining kasbiy pedagogik yo‗nalganligi o‗zida uning 
g‗oyalarini, qiziqishlarini, qadriyatli yo‗nalishlarini birlashtiradi va pedagogning 
shaxsiy sifatlarini moslashtirishi haqiqiy imkoniyatlarini, uning o‗quv tarbiyaviy 
jarayon talablari kasbiy darajasini aks ettiradi. Demak yoshlar va kasb tanlash kasbiy 
o‘zlikni anglash va kasbiy shakllanishi sharoitida kasbiy qiziqishlari bilan bog‘liq 
bo‘lgan muammolarning yechimini topishi lozim.Aks holda kasbiy madaniyat 
bosqichlari o‘rtasidagi uyg‘unlik yo‘qoladi va mutaxasis talabga javob 
bermaydi.Bo‘lajak o‘qituvchilarda asosan yuksak pedagogik madaniyatning 
mavjudligi shu bilan o‘lchanadiki u tinib-tinchimaydigan shaxs bo‘lib doim izlanishda 
bo‘ladi.Dars-mashg‘ulotlarini bir xil usulda emas balkim har bir mavzuga mos holda 
turli xil metod va vositalardan foydalanishi bundan tashqari kiyinish va muloqot 
madaniyatini ham alohida e‘tibor qaratishi zarur.
Jahon ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar rivojida inson aql-zakovati va ma‘naviyati 
asosiy muvofiqlashtiruvchi, rivojlantiruvchi omil va vosita ekanligi tobora namoyon 

---

bo‘lmoqda. Bu esa, o‘z navbatida yuqori saviyaga ega mutaxassislarni, mehnat 
bozorida raqobatbardosh va innovatsion ta‘lim muxitida hamkorlikdagi faoliyatga qodir 
pedagogik kadrlarni tarbiyalash muammosini yanada dolzarblashtirmoqda. 
Milliy tiklanishdan milliy yuksalish sari rivojlanish yo‘lini tanlagan Yangi 
O‘zbekistonda mamlakatni modernizatsiya qilish, ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan barqaror 
rivojlantirish uchun yuqori malakali kadrlar tayyorlash sifatini oshirish, inson kapitalini 
mehnat bozori talablari asosida rivojlantirish, ta‘lim jarayoniga raqamli texnologiyalar va 
zamonaviy usullarni joriy etish, xalqaro standartlar asosida yuqori malakali, kreativ va 
tizimli fikrlaydigan, mustaqil qaror qabul qila oladigan kadrlar tayyorlash, ularning 
intellektual qobiliyatlarini namoyon etishi va ma‘naviy barkamol shaxs sifatida 
shakllanishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish asosiy strategik vazifalar sifatida 
belgilangan [1]. Bunda oliy ta‘lim muassasalarida malakali mutaxassislar tayyorlash 
sifatini oshirishga xizmat qiluvchi mexanizmlarni takomillashtirish dolzarb muammo 
hisoblanadi 
Shaxs ijtimoiy munosabatlar jarayonida o‘z xatti-harakatlarini, his-tuyg‘ularini, 
kayfiyatini nazorat qilishi kerak. Buning uchun u o‘zini chuqurroq anglashi lozim. 
Har bir inson nafaqat o‘zining his-tuyg‘ularini va xatti-harakatlarini nazorat qilishi, 
balki muayyan qoidalarga muvofiq fikrlash tarzini ham nazorat qila olishi kerak. 
Mazkur holat bilan bog‘liqlikda pedagog-psixolog olimlar fikrlashning ikkita turini 
ajratib ko‘rsatishadi: sanogen va patogen fikrlash. 
Sanogen tafakkur (lotincha: ―sanus‖ – sog‘lom va yunon tilida – ―genezis‖ - 
rivojlanish) his-hayajon, ichki kechinmalar, fikrlarni va emotsiyalarni boshqaruvchi, 
sog‘lomlashtiruvchi tafakkur. 
Patogen fikrlash bu insonning salomatligiga zarar yetkazuvchi salbiy qarashlar 
yig‘indisi bo‘lib, u shaxsning o‘z-o‘zi va shaxslararo munosabatlar jarayonida vujudga 
keladigan emotsional beqarorlik va ichki nizolar bilan izohlanadi. 
Sanogen tafakkurning nazariy va amaliy asoslarini ishlab chiqqan professor 
Yu.M.Orlov insonning ruhiy salomatligi masalasiga to‘xtalib, quyidagi fikrni bildirib 
o‘tadi: ―Sanogen tafakkur yuritish hayot falsafasining, ong va tana salomatligining eng 
ishonchli yo‘llaridan biridir. Ushbu metodika yangi hissiy-aqliy odatlarni yuqori 
darajada o‘zlashtirishga imkon beradi, o‘tmishdagi patogen fikrlash tajribasini 
to‘playdi. Sanogen tafakkur inson ongini sog‘lomlashtirishning samarali usuli 
hisoblanadi. Ya‘ni, insonning hayotiy faoliyati davomida yuzaga kelgan inqirozli 
holatlarini ruhiy qo‘llab-quvvatlash yordamida, hissiy-emotsional o‘z-o‘ziga ta‘sir 
ko‘rsatish orqali bartaraf etish usuli‖ [3, 19 b.]. 

---

O‘z mulohazalarini davom ettirib, olim quyidagi fikrlarni qat‘iy ta‘kidlab o‘tadi: 
sanogen tafakkurning asosiy ahamiyati o‘z-o‘zini kamolga yetkazish maqsadlariga 
erishish uchun sharoit yaratish, ya‘ni fe‘l-atvor hamohangligi, o‘z-o‘zi va atrofdagilar 
bilan kelishish, shuningdek yomon odatlarni bartaraf etish, o‘z his-tuyg‘ularini 
boshqarish, o‘z ehtiyojlarini nazorat qilish deb hisoblaydi. 
Foydalanilgan adabiyotlar 
1.Mirziyoev SH.M. Erkin va farovon, demokratik O‗zbekiston davlatini birgalikda 
barpo etamiz. ―O‗zbekiston‖ 2016. 
2.Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga 
quramiz. ―O‗zbekiston‖ 2017 
3. Sh.Qurbonov. Ta`limning yangi qadiriyatlari. "Ma`rifat" 25sentyabr 1999., 75-
76 son. 
4. M.Ochilov. O`qituvchi odobi. T., 1997 yil. 
5. Safo Ochil. Mustaqillik ma‘naviyati va tarbiya asoslari. T., "O`qituvchi", 1995 
yil. 
6. A.Munavvarov. Pedagogika. T., "O`qituvchi", 1996 yil. 
7. Xayrullayev M. M., Shorahmedov D. A., Madaniyat va meros. T., 1973. 

---