11-bob. Iqtisodiy o’sishni prognozlash reja

13.2. Iqtisodiy o’sish turlari, ularning prognozlashtirishda ishlatilishi
Iqtisodiy o’sish yuz berishi uchun bozor talabiga muvofiq tovar va xizmatlarni yaratish kerak bo’ladi. Biz bilamizki,iqtisodiy o’sish YAIM ko’payishini anglatadi. YAIM esa tovar va xizmatlarning bozordagi qiymati, agar ular sotilmasa bozor qiymati yuzaga kelmaydi. Shu sababli bozorbop tovar va xizmatlarni yaratish iqtisodiy o’sishni ta’minlaydi. Resurslar kamyob bo’lganidan, ulardan samarali foydalanish iqtisodiy o’sishning asosiy shartiga aylanadi.
Iqtisodiy o’sishning ikki turi mavjud: intensiv va ekstensiv. Ekstensiv o’sishning mohiyati shundan iboratki, bu yerda mahsulot ishlab chiqarish hajmining ko’payishi ishlab chiqarish resurslaridan foydalanishni ko’paytirish hisobiga amalga oshiriladi. Masalan qishloq xo’jaligida paxta hajmini ko’paytirish paxta ekin maydonlarini ko’paytirish, sanoatda mahsulot ishlab chiqarish hajmini ko’paytirish xom-ashyo hajmini ko’paytirish yoki qo’shimcha ish kuchini jalb qilish orqali amalga oshiriladi.
Intensiv o’sishda esa mahsulot ishlab chiqarish hajmini ko’paytirish ishlab chiqarish zamonoviy texnika va progressiv texnologiyalarni ya’ni, fan-texnika yutuqlarini ishlab chiqarishgajoriy qilish orvali amlga oshiriladi. Fan texnika yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy qilish material sig’imini kamaytishga, mehnat unumdorligini oshirishga , mahsulot tannarxini kamaytirishga ijobiy ta’sir ko’rsatadi.
Prognozlashda iqtisodiy o’sishning intensiv turiga katta e’tibor berilishi lozim.Iqtisodiy o’sishning intensiv darajasi quyidagi formula bilan hisoblash mumkin:

Ki= 1 –

Bu yerda Ki – intensiv iqtisodiy o’sishning koeffitsienti;
Kr – foydalanilgan ishlab chiqarish resurslarining ko’payish koeffitsienti
Kyaim- Real yalpi ichki mahsulotning o’sish koeffitsienti;
Agar Ki>0 bo’lsa ,iqtisodiy o’sish asosan intensiv shakli bo’yicha erishilgan, agar Ki<0, bu holda ekstensiv.
Iqtisodiy o’sishning o’sish sur’atiga(dinamikasiga) qarab milliy iqtisodiyotning darajasi hamda resurslarning chegaralanganlik muammolari tahlil etiladi.
Iqtisodiy adabiyotlarda bu tushunchaga alohida talqin berilmagan.
Ba’zi iqtisodchilar (Makkonnell, Bryu) iqtisodiy o’sishni 2 xil usul bilan xisoblash mumkin, deb hisoblaydi, ya’ni¹:
1. Yalpi milliy mahsulotning umumiy o’sishini hisoblash orqali(yoki sof milliy mahsulotni);
2. Yuqorida hisoblangan ko’rsatkichlarni aholi jon boshiga taqsimlash orqali xisoblaydi.
Iqtisodiy o’sishni 3 xil ko’rinishi farqlanadi: ekstensiv, intensiv va aralash(xaqiqiy).
Makrodarajada YAIM ning o’sish sur’ati, aholi jon boshiga YAIM taqsimotining yillik o’sish sur’ati, YAIM yillik o’sishini keltirish mumkin.

• 
  YAIMning yillik o’sish surati quyidagi formula bilan aniqlanadi:
  

O’s = ;
Bu yerda:
O’s- real yalpi ichki mahsulotning o’sish sur’ati;
YAIM₀ –bazis yilidagi real yalpi ichki mahsulot;
YAIM ₁ –prognoz yilidagi real yalpi ichki mahsulot;

• 
  Aholi jon boshiga to’g’ri keladigan YAIM o’sishi quyidagi formula bilan aniqlanadi;
  

Ayaim =
Bu yerda:
Ayaim- aholi jon boshiga to’g’ri keladigan yalpi ichki mahsulotning o’sishi
ASo- prognoz yilidagi ahoi soni

• 
  YAIMning yillik o’sishi quyidagi formula bilan aniqlanadi;