11 Laboratoriya jumısı Tema: Awırlıq ku'shinin' tezleniwin matematikalıq mayatnik ja'rdeminde anıqlaw Kerekli ásbap hám materiallar

№11 Laboratoriya jumısı
Tema: Awırlıq ku'shinin' tezleniwin matematikalıq mayatnik ja'rdeminde anıqlaw
Kerekli ásbap hám materiallar: 1) onsha úlken bolmaǵan metall sharik; 2) uzınlıǵı 2 m ga jaqın sozılmaytuǵın sabaq; 3) sızǵısh ; 4) shtangentsirkul; 5) sekundomer.
Teoriyalıq maǵlıwmatlar
Kúndelik turmısımızdıń da joqarıdan tómenge tikkesine teńdey taslanǵan bir neshe denelerdiń hár túrlı waqıtta túsiwi hámmemizge belgili. Buǵan denelerge Jerdiń tartıw kúshinen tısqarı hawanıń qarsılıq kúshi de tásir etiwi sebep boladı. Denenıń tek Jerdiń tartıw kúshi sebepli túsiwin erkin túsiw hám sol denenıń tezleniwi g ni erkin túsiw tezleniwi dep júritiledi. Jer sırtınıń qálegen noqatında barlıq denelerdiń erkin túsiw tezleniwi birdey boladı. Eger dene tayanshda teń salmaqlılıq jaǵdayda tursa, onıń salmaǵı óz gezeginde salmaqlıq kúshine teń boladı. Salmaqlıq kúshi ózine, tap sol denenıń salmaǵı bolsa tayanshga tásir etedi.

1-súwret. Matematikalıq mayatniktin’ terbeliwi

Jerdiń túrli geografiyalıq keńliklerdegi noqatlarında erkin túsiw tezleniwiniń ma`nisi hár túrli boladı. Mısalı, Jer polisinde onıń ma`nisi 983 sm/s2, ekvatorında bolsa 978 sm/s2 ge teń.

Salmaqlıq kúshiniń tezleniwin matematikalıq mayatnik járdeminde anıqlawdı kórip shıǵayıq.
Matematikalıq mayatnik dep, teńsalmaqsız, sozılmas jińishke jipke asılǵan materiallıq noqatqa aytıladı. Ámelde sozılmas (anıqrag'i awırı kem sózılatuǵın) jińishke jipke asilg’an kishkene metall sharikti matematikalıq mayatnik dep qaraw múmkin.
1-suwretden tómendegin jazamız :
Bunnan
Yamasa F1 ß mg. sinßni payda etemiz. Kúshdıń bul quraytuǵınsı sharikti háreketke keltiredi. Eger F1 kúshdıń baǵdarı shariktiń terbelis baǵdarına terisligin itibarǵa alsaq, tómendegin jazıw múmkin:
F1 qꞏmg•sinß (1)
Teń salmaqlılıq jaǵdaydan iyiw múyeshi kishi bolǵanda, sinß ni ß menen almastırıw, mayatnik háreketlenetuǵın doǵanı bolsa tuwrı sızıq kesmasi - jılısıw úlkenligi x dep alıw múmkin.
Ol waqıtta : (2)
Sonı aytıw kerek, F1 ni qaytarıwshı kúsh dep júritiledi.
Nyutondıń ekinshi nızamına tiykarınan sharikke tezleniw berip atırǵan kúshdıń úlkenligi tómendegine teń:

(2) hám (3) lardan tómendegin jazamız : bunnan yamasa ge teń ekenligin bilsek bunda tómendegi payda boladı

Bul jerde:- matematikalıq mayatnik uzınlıǵı, T - mayatnikning tolıq terbelis dáwiri.
Mayatniktiń uzınlıǵı, jiptin’ uzınlıǵı menen sharik radiusı r dıń jıyındısına teń:
Tájiriybe waqtında mayatniktin’ qandayda bir waqıtta terbelisleri sanı N den paydalanıp, terbelis dáwirin tómendegishe tabamız :
Eger T dıń bul ańlatpasın (4) ga qóysaq, bul formulanı keltirip shıǵaramız:

Jumıstı orınlaw tártibi.
1. Sızg'ıch járdeminde mayatnik jibinin’ tańlap alınǵan uzınlıǵı hám shtangentsirkul menen sharik diametri d lar 5 retten olshenedi (bunday halda sharik radiusı ga teń).
2. Hár qaysı ólshew degi mayatnikning uzınlıǵı lar esaplanadı.

3. Mayatniktin’ qandayda bir N ret shayqalıwı ushın ketken waqıt da 5 ret o’lshenedi. Anıqlaw nátiyjelerdi alıw ushın mayatnikti 60 -100 ret terbeltiriw kerek.

4. Alınǵan maǵlıwmatlar tiykarında esaplanadı. Ólshew hám esaplawlar nátiyjeleri kestege jazıladı.