11-ma’ruza. Ayiruv tizimining yosh xususiyatlari va gigiyenasi

Siydik pufagi yoki qovuq. Kichik chanoq bo’shlig’ida joylashgan bo’lib, emadigan bolada qovuq yuqoriroqda bo’lib qisman qorin bo’shlig’iga kirib turadi. U to’lganida kindikka yaqin turadi. Bola ulg’ayib borgan sayin qovug’i asta sekin chanoq bo’shlig’i tushib boradi. Yangi tug’ilgan bolalarda qovuqning hajmi 50 ml, 1 yoshda 200 ml, 9-10 yoshda esa 600-750 mlga yetadi. Qovuq to’lmasdan turib ham siydik ajraladi. Bola tug’ilganida siyganida har safar 10-40 ml, 1 yoshda 50-90 ml, 5 yoshda 100-150 ml, 10 yoshda 150-200 ml, kattalar esa 250-300 ml siydik chiqaradi.
13 yoshgacha buyraklarning vazni, tuzilishi funksiyasi o’zgarib boradi. Bolalarda moddalar almashinuvu borganidan siydikning tarkibi kattalardan farq qiladi, tarkibida organik moddalar va muneral tuzlar nisbatan kam bo’ladi. Yosh ortishi bilan siydikning tarkibi va xossasi o’zgarib boradi. Bolalarda siydik ko’proq hosil bo’ladi. 1 oylik bola 1 sutkada 35-380 ml, 1 yoshda 750 ml, 4-5 yoshda 1 l atrofida, 10 yoshda 1,5 l, 15-16 yoshda 2 l siydik ajraladi.
Bir yoshgacha siydik ajralishiga shartli refleks hosil bo’lmaydi. Shu sababli bola siydik tutib turolmaydi. Chunki siydik ajralish nerv markazlari yaxshi rivojlanmagan bo’ladi. 2 yoshdan boshlab siydik tutib turishga shartli refleks hosil bo’la boshlaydi va toboro rivojlanib boradi. Ba’zan siydik tuta olmaslik sabablari ham uchrab turadi. Bunga sabab bola kun tartibiga rioya qilmaslik oqibatida ya’ni uyquga yotish oldidan ovqat yeyish, ko’p suyuqlik ichish, normal uxlamaslikka bog’liq bo’lishi mumkin, bundan tashqari bu hodisa nerv-psixik sferasi buzilishi oqibatida hambo’lishi mumkin. Tunda siydik tuta olmaslik qiz bolalarga nisbatan o’g’il bolalarda ko’proq kuzatiladi. Bu jarayon 10 yoshda va jinsiy balog’at yoshiga kelib barham topib ketadi.
Buyrakda siydik hosil bo’lish. Buyrakda siydik hosil bo’lish 2 davrga bo’linadi: birlamchi davr-filtratsiya davri deyilib, unda birlamchi siydik hosil bo’ladi. Ikkilamchi davr-reabsorbsiya jarayoni deyilib, unda ikkilamchi siydik hosil bo’ladi.
Kapsulaga arterial qon tomiri kiradi. Bu tomir kapsula bo’shlig’ida kapillyarlarga bo’linib, malpigiy tushunchasini hosil qiladi. Malpigi tushunchasidagi ya’ni kapillyar qon tomiridan qon so’rilib, Shumlyanskiy Baumen kapsulasi bo’shlig’iga o’tib birlamchi siydik shakllanadi. Birlamchi siydikning tarkibi qon plazmasining tarkibiga yaqin bo’lib, unda faqat oqsil bo’lmaydi. Chunki u kapillyar qon tomirlari devoridan filtirlanib o’tmaydi. Kapsulalarga birlamchisiydik kalavasimon kanalchalarga o’tadi. Filtrlangan kapillyar qon tomirlari yana bir-biri bilan qo’shilib kapsuladan chiquvchi arterial tomirni hosil qiladi. Ular yana kapillyar qon tomiriga bo’linib, egri-bugri kanalchalarni va genli halqani to’rsimon shaklda o’rab oladi. Egri-bugri kanalchalarga (va genli halqani) birlamchi siydik tarkibiga qand va aminakislotalar, suv, tuzlar arteriya tomirlaridan vena tomirlariga qayta so’rilib ikkilamchi siydik hosil bo’ladi. Katta odamlarda 1 kecha-kunduzda o’rtacha 100 l birlamchi siydik filtirlanib uning 98,5-99%i egri-bugri kanalchalar orqali qonga qayta so’riladi, qolgan 1-1,5 ikkilamchi siydik sifatida tashqariga chiqariladi.