11-Mavzu: Tizim interfeyslari va shinalarni tashkil etilish turlari

---

11-Mavzu: Tizim interfeyslari va shinalarni tashkil etilish turlari. 
Kompyuterda ma`lumotlarni uzatilishi. Qurilmalarning o`zaro ma`lumot 
almashish standartlari va protokollari. 
Reja: 
 
1. Kompyuter shinalari haqida umumiy ma’lumotlar. 
2. Ichki shinalar. 
3. HyperTransport(HT) shinalar. 
4. Kompyuter shinasining asosiy ko’rsatgichlari. 
5. Tashqi, tizimli shinalar. 
6. Zamonaviy tizimli shinalar.
7. Shina turlari va standartlari. 
Tayanch atamalar: shina, ma’lumotlar shinasi, manzillar shinasi, 
boshqarish shinasi, PCI Express, HyperTransport shinasi,USB shina, ISA shina, 
EISA, ATA va SATA shinalari, ichki shina, tashqi shina, tizimli shina, aloqa tizimi, 
shina kengligi, shina tezligi, shina interfeysi. 
1. Kompyuter shinalari va ularning turlari 
Kompyuter shinasi (ingliz kompyuter shinasidan, ikki tomonlama universal 
kalit - ikki tomonlama universal kalit) - kompyuter arxitekturasida, kompyuterning 
funktsional bloklari o'rtasida ma'lumotlarni uzatuvchi quyi tizim. Nuqta-nuqta 
aloqasidan farqli o'laroq, bitta o'tkazgichlar to'plami yordamida shinaga bir nechta 
qurilmalarni ulash mumkin. Har bir shina qurilmalar, kartalar va kabellarning fizik 
ulanishi uchun o'z ulagichlarini (ulanishlarini) belgilaydi. 
Dastlabki kompyuter shinalari bir nechta ulanishga ega bo'lgan parallel 
elektr shinalar edi, lekin hozir bu atama parallel kompyuter shinalari kabi mantiqiy 
funktsiyalarni ta'minlaydigan har qanday fizik mexanizm uchun ishlatiladi. 
Shinalar bir biridan bit kengligi, signal uzatish usuli (ketma -ket yoki 
parallel, sinxron yoki asenxron), o'tkazish qobiliyati, qo'llab -quvvatlanadigan 
qurilmalar soni va turlari, ishlash protokoli, maqsadi (ichki yoki interfeys) bo'yicha 
farq qilishi mumkin. 
Komputer shinasi — komyuter quyi tizimi, kompyuter funktsional birliklari 
oʻrtasida maʼlumotlarni uzatish uchun xizmat qiladi. Har bir shina, bir aloqa, karta 
va kabel uchun ulagichga ulanadi, uning majmuini belgilaydi. Kompyuter shinalari 
ilk kompyuterlarda (kabellarining toʻplamlar — signal va kuch-quvvat, Ixcham va 
birga bogʻlangan texnik qulaylik uchun) bir necha ulanishlar bilan parallel elektr 

---

tokini oʻtkazish qurilmasi edi. Zamonaviy kompyuter tizimlarida, bir muddat 
parallel shinalar kompyuter bir xil mantiq funksiyalarini taʼminlash va har qanday 
mexanizmlari uchun ishlatiladi. Zamonaviy kompyuterda shina parallel yoki 
ketma-ket ulanish sifatida ishlatiladi va parallel (Eng. Multidrop) va zanjir (Eng. 
Daisy zanjir) topologiyasiga boʻlish mumkin. USB va boshqa shinalarda 
konsentratorlar (HUBlardan) foydalanish mumkin. Tezkor shinalari uchun uzatish 
signallarining ayrim turlarida (Fibrin Channel, InfiniBand, tezkor Ethernet, SDH) 
elektr ulanishlaridan foydalanilmaydi, uning o’rniga optik ulanishlar ishlatiladi. 
Transmission nazorat shina signali orqali (Multipleksorler, demultiplexers, 
tamponlar, registrlar, shina haydovchisi) amalga oshiriladi va operatsion tizimining 
yadrosi tomonidan maxsus drayver kerak boʻladi.
Bittadan ortiq bo‘lgan chiqishga ega uzatish liniyasini (yoki signallarni 
uzatish muhitini) shina deb atash mumkin. 
Oddiy kompyutyerda bir nechta ichki va tashqi shinalar mavjud, har bir 
protsessorda asosiy ma’lumotlarni va xotira manzillarini uzatish ikki xil shinalar 
mavjud. Bular ma’lumotlar shinasi va manzil shinasidir. Protsessor shinasi 
deganda, ko‘pincha ma’lumotlarni uzatish yoki qabul qilish bog‘lanishlari to‘plami 
sifatida ifodalangan ma’lumotlar shinasi nazarda tutiladi. Shinaga bir vaqtning 
o‘zida qancha signal ko‘p kelib tushsa, vaqtning aniq bir intervalida, u orqali 
shuncha ko‘p ma’lumotlar uzatiladi va u shuncha tez ishlaydi. EHM da
funksional bloklar quyidagi shinalar yordamida birlashtiriladi: EHM bloklari 
orasida axborot almashinuvi shinasi, EHM ning turli qurilmalarga murojaat 
qilinadigan adreslarni uzatish shinasi va boshqaruvchi signallarni uzatuvchi
boshqarish shinalari. Foydalanuvchining EHM bilan muloqotda bo’lishi uchun 
boshqarish pulti bo‘lib, u EHM ni ishga tushirish yoki generatordan
taktlovchi signallarni kelishini to’xtatib, protsessorni kutish holatiga 
o’tkazuvchi ya’ni to’xtatish kabi ishlarni bajarishga imkon beradi. 
Programmani boshlang’ich adresi programma hisoblagichiga kiritiladi, xotira
yachaykalaridagi va protsessor registrlaridagi axborotlar indikatsiya qilinadi
hamda programmani sozlashda komandalar qadamma-qadam bajariladi. EHM 
ga axborotlarni kiritishda egiluvchan magnit diski (EMD), teletayp, klaviatura,
perforator kabi periferiya qurilmalaridan foydalanish mumkin. Jarayon yoki 
boshqarish haqidagi ma’lumotlarni bevosita kiritish mumkin. Agar ma’lumotlar 
kuchlanish yoki tok kabi analog shaklida berilsa, dastlab bu ma’lumotlar
raqamli shaklga almashtiriladi. Bunday almashtirish analog-raqamli
almashtirgich (ARA) yordamida bajariladi. Huddi shuningdek EHM dan 
chiquvchi 
jarayonni 
boshqarish 
haqidagi 
ma’lumotlar 
raqamli-analog
almashtirgich (RAA) yordamida analog shakliga almashtirilishi mumkin. 
Kiritish qurilmasi orqali o’tuvchi ma’lumotlar kiritish porti orqali 8 xonali parallel 

---

yoki ketma-ket kod signallari yordamida shinalarga uzatiladi. Adres selektori
ma’lumotlarni ma’lum paytda kiritish porti orqali ma’lumotlar shinasiga uzatadi.
Mikro-EHM ning shinalar sistemasi. EHM ning turli bloklarini
birlashtirish uchun "shinalar strukturasi" dan foydalaniladi. Mikro-EHM da uch 
xil: adres, ma’lumotlar va boshqarish shinalari mavjud. Adres shinasi-shinadagi
chiziqlar soni xotira adresidagi xonalar soni aniqlayadi. Ko’pchilik mikro-EHM 
lar 16 yoki 20 xonali adresga ega (KR580 - 16 xonali, KM181 OVM80 - 20 
xonali). Ma’lumotlar shinasi-chiziqlar soni deyarli doimo 8 xonali bo’ldi ya’ni 
ma’lumotlar shinasi sakkizta chiziqqa ega. Boshqarish shinasi-Mikro - EHM turiga 
mos boshqarish chizig’ini o’z ichiga oladi. Turli bloklarni ishga tushiruvchi 
signallar boshqarish shinasi orqali uzatiladi. Mikro - EHM shinalari haqida so’z 
yuritganda ichki shinalar ko’zda tutiladi.