13-mavzu: O’zbekiston va jahon hamjamiyati reja

3. O‘zbekistonning Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi va Markaziy Osiyo davlatlari bilan hamkorligi
1991 yil 8 dekabrdaBelorusiyaningBelovejskoePushcheqarorgohidauchdavlatRossiya, Ukraina, BelorusiyaMustaqilDavlatlarhamdo‘stliginituzishto‘g‘risidagishartnomaniimzoladilar. SHartnomadaSSSRningmavjudligiva SSSRKonstitutsiyasito‘xtatiladi, debe’lonqilindi. 1991 yil 21 dekabrdaAlmatidaRossiya, Ukraina, Belorus, Qozog‘iston, O‘zbekiston, Qirg‘izisgon, Tojikiston, Turkmaniston, Ozarbayjon, Armaniston, MoldaviyadavlatboshliqlariningkengashidaushbudavlatlarningMDHgaa’zobo‘lganligito‘g‘risidagibayonotqabulqilindi.
1992 yil 15 maykuniToshkentdaMDHmamlakatlarirahbarlariningnavbatdagikengashibo‘libo‘tdi. ToshkentKengashidabirqatorhujjatlarimzolanadi. 1993 yilyanvardaMinskdaMDHdavlatlariboshliqlarininguchrashuvibo‘ldi. UndaMDHningNizomiimzolanadivaMDHninghuquqiyrasmiylashtirishjarayoniyakunlandi. 1993 yil 24 sentyabrdaMoskvadaMDHdavlatlariboshliqlariningKengashibo‘libo‘tdi. UndaMDHdoirasidaiqtisodiyittifoqbarpoetishmasalasimuhokamaetildivaiqtisodiyittifoqfnituzishhaqidagishartnomaimzolandi. 1994 yil 21 oktyabrdaMoskvadaMDHdavlatboshliqlariningKengashibo‘libo‘tdi. KengashdaIqtisodiyittifoqningDavlatlararoiqtisodiyqo‘mitasi (DIQ) tuzildi.
SHuniqaydetishzarurki 1991-2001 yillardaMDHdavlatboshliqlarining 30 gayaqinkengashibo‘lib, ulardahammasibo‘libiqtisodiy, ijtimoiy, harbiy-siyosiy, tashkiliyvaumumiysohalargaoid 1300 gayaqinmasalalarmuhokamaetilib, tegishlihujjatlarimzolandi. 1993 yilMDHdavlatlaribilanimzolangan "Iqtisodiyittifoq" haqidagishartnomahambudavlatlarningiqtisodiytaraqqiyotivao‘zarohamkorliklariningyanadamustahkamlanishigakattata’sirko‘rsatdi.
SHuningdekO‘zbekistonningUkraina, Ozarbayjon, Gruziya, Moldova, Belorussiya,RossiyaFederatsiyasibilanmustaqillikyillaridao‘zaromanfaatlivatenghuquqlihamkorlikyaxshisamarabermoqda. MamlakatimizBoltiqbo‘yidavlatlaribilanhartomonlamaaloqalarnirivojlantirishtarafdori. Budavlatlaro‘rtasidagimuammolar, ularniechishuchunushbumamlakatrahbarlaridavlatlararokengashlaro‘tkazib, muhimmasalalarniya’nido‘stlikvahamkorlikto‘g‘risidashartnoma, diplomatikmunosabatlaro‘rnatishto‘g‘risidaprotokolvasavdo-iqtisodiyhamkorlikbitimlariimzolangan.
MustaqillikyillaridaPrezidentimizI.A.KarimovUkrainagabirnechaborsafarqildi. O‘tgandavrlarmobaynidaO‘zbekistonbilanUkrainao‘rtasidasiyosiy, iqtisodiy, texnikaviy, madaniyaloqalaryo‘lgaqo‘yildi. Ikkidavlato‘rtasidagitovarayirboshlashhajmiyildan-yilgaoshibbormoqda. HozirgikundaO‘zbekistonda 20 danortiqo‘zbek-ukrainaqo‘shmakorxonalarifaoliyatko‘rsatmoqda. O‘zbekiston - BelorusRespublikasio‘rtasidadavlatlararomunosabatlarningasoslarito‘g‘risidashartnomalarasosida 1991 yildanboshlabishyuritmoqda. Ikkidavlato‘rtasidadaromadvamulklardanikkitomonlamao‘zarosoliqolmaslik, avtomobil, temiryo‘l, havoyo‘livapochtaaloqasibo‘yichahamkorliginichuqurlashtirishdayangibosqichbo‘ldi.
O‘zbekistonningGruziya, Moldovadavlatlaribilanikkitomonlamadavlataloqalariyo‘lgaqo‘yilgan. RespublikamizbilanGruziyao‘rtasidagiqadimiyaloqalarnitiklashmuhimahamiyatgaegabo‘ldi. Ikkimustaqildavlato‘rtasidado‘stlikvahamkorlik, sarmoyalarnio‘zarohimoyaqilishvarag‘batlantirish, fan-texnika, bank, qishloqxo‘jaligi, bojxona, xalqarotransportaloqalari, erkinsavdovaishlabchiqarish, maorif, madaniyat, sport, sog‘liqnisaqlash, sayyohlik, atrof-muhitmuhofazasi, pochtaaloqasi, soliq, bojxonatizimi, jinoyatchilikkaqarshikurashkabi 30 danortiqhukumatlararovamuassasalararobitimvahujjatlarimzolangan.
O‘zbekistonningBoltiqbo‘yidavlatlaribilano‘zarohamkorligikattaahamiyatgaega. BungaO‘zbekistonbilanLitva, LatviyavaEstoniyaRespublikalario‘rtasidagiikkitomonlamahamkorliknirivojlantirishvachuqurlashtirishto‘g‘risidagiqo‘shmaDeklaratsiyasiningimzolanishibudavlatlarbilanbundankeyingialoqalarnirivojlanishiniyangibosqichgako‘tardi. O‘zbekistonbudavlatlargaranglimetallar, ipakpaxta, neftvaboshqamahsulotlareksportqiladi. RespublikamizLitva, LatviyavaEstoniyadanelektrmashinalari, ularningehtiyotqismlari, shakar, efirmoyi, qorametal, sutmahsulotlari, mebelsanoatimahsulotlarinisotiboladi. O‘zarohamkorlikkaasosanToshkentdabudavlatlarningqo‘shmakorxonalariishyuritmoqda.
AyniqsaO‘zbekistonvaRossiyao‘rtasidagi 1992 yilo‘rnatilgandiplomatikaloqalardanso‘ngsiyosiy, iqtisodiysohalarda 150 danortiqshartnomalarimzolangan. RossiyaFederatsiyasiboshvaziriV.CHernomirdin, keyinroqE.Primakov 1998 yilRossiyaFederatsiyasiprezidentiB.F.lsin, 1999-yildekabrva 2000 yilmayoyidaprezidentV.V.PutinningO‘zbekistongaqilgantashriflariRossiyavaO‘zbekistonningo‘zaroiqtisodiyhamkorliklariniyo‘lgaqo‘yishdayangidavrniboshlabberdi. 2003-2004 yllardaRossiyavaO‘zbekistono‘rtasidagimunosabatlaryanahammustahkamlandi. Jumladan, Rossiyadavlatixavfsizlikkengashiningraisi, Mudofaa, Tashqiishlar, Transportvazirlario‘zbekistonlikdavlatrahbarlaribilanmuhimmasalalarbo‘yichabitimlartuzdi. 16 iyunkunistrategikhamkorlikto‘g‘risidabitimtuzildi.
V. PutinningRossiyaPrezidentietibsaylanishiRossiyavaO‘zbekistono‘rtasidagihamkorlikniyangibosqichgako‘tardi. V. PutinqisqamuddatdaO‘zbekistondaikkimarta – 1999 yil 10-11 dekabrdava 2000 yil 18-19 maykunlaridadavlattashrifibilankeldi. TashrifdavomidaikkimamlakatPrezidentlarivarasmiydelegatsiyalario‘rtasidasavdoiqtisodiyaloqalarniyanadakengaytirishxarbiyvaxarbiytexnikaviyhamkorlik, xavfsizlik, jumladan, Afg‘anistondagivaziyatnibarqarorlashtirish, xalqaroterrorchilikkaqarshibirgalikdakurashishvaboshqamasalalarmuxokamaetildi.
O‘zbekistonbilanRossiyao‘rtasidagitovarayirboshlashxajmi 2000 yildabirmilliardAQSHdollarinitashkiletdi. O‘zbekistonda 520 taO‘zbekiston- Rossiyaqo‘shmakorxonasi, SHuningdek, RossiyaFereratsiyasifirmavakompaniyalariro‘yxatgaolingan. RossiyadaesaO‘zbekistonsarmoyasiishtirokidatushilgan 250 gayaqinqo‘shmakorxonamavjud. O‘zbekistonRossiyadanmashinalarvajixozlar, kimyomahsulotlarivaplastmassa, qorametalvaboshqatovarlarsotibolib, Rossiyagaturlimashinavajixozlar, paxtatolasi, oziq-ovqatmollarinieksportqiladi.
O‘zbekistonPrezidentiI.Karimovning 2001 yil 3-5 maykunlari, 2004 yilapreloyidaRossiyagatashrifivaRossiyaPrezidentiV. Putinning 2004 yiliyunoyidaO‘zbekistongatashrifiikkidavlato‘rtasidagihamkorlikniyangitog‘onagako‘tardi. 2001 yiliMDHtashkiltopganligining 10 yilligigabag‘ishlanganyig‘ilishdasavdo, iqtisodiy, ta’lim, madaniyat, soliq, bojxonasohalaridaRossiyabilanshartnomalarimzolanadi. BugungikundaMDHdavlatlari, xususanUkraina, Belorussiya, Moldova, Boltiqbo‘yirespublikalarihamO‘zbekistonbilantengsherikchilikasosidao‘zarohamkorlikqilmoqdalar.
2004 yil 16 iyundaO‘zbekistonRespublikasivaRossiyaFederatsiyasio‘rtasidastrategiksherikchilikto‘g‘risidabitimimzolanadi. Mazkur 2005 yil 14 noyabrdaittifoqchilikmunosabatlarito‘g‘risidashartnomaxujjatlario‘zaroxavfsizliknita’minlash, globaltaxdidlargaqarshixarakatqilish, siyosiy, iqtisodiyvagumanitarsohalardagihamkorliknikengaytirishgaqaratilganmustaxkampoydevorbo‘libxizmatqiladi. “ O‘zbekneftegaz” milliyxoldingkompaniyasibilan “ Lukoyl” neftkompaniyasiOAJxamda “GazpromOAJ” o‘rtasidamahsulottaqsimotigaoidbitimimzolandi. BuxujjatRossiyatomonidanO‘zbekistonyoqilg‘i- energetikasisohasiga 2.5 milliardAQSHdollarimiqdoridainvestitsiyakiritishninazardatutadi. Ikkidavlato‘rtasidagisavdoxajmi 2004 yilda 1 milliard 642 millionAQSHdollarinitashkiletdi.
2008 yil 5-6 fevralkunlariO‘zbekistonRespublikasiPrezidentiIslomKarimov 5-6 fevralkunlarirasmiytashrifbilanRossiyaFederatsiyasidabo‘ldi. MuzokaralaryakunidaO‘zbekistonRespublikasivaRossiyaFederatsiyasiPrezidentlariningqo‘shmabayonoti, O‘zbekistonRespublikasihukumatibilanRossiyaFederatsiyasihukumatio‘rtasida 2008-2012 yillargamo‘ljallanganiqtisodiyhamkorlikdasturihamdaAviasozliksohasidahamkorlikto‘g‘risidagibitim, O‘zbekistonRespublikasi TashqiishlarvazirligibilanRossiyaFederatsiyasi Tashqiishlarvazirligio‘rtasida 2008 yilgamo‘ljallanganhamkorlikdasturiimzolandi.
O‘zbekistonningMarkaziyOsiyorespublikalaribilanolibborayotgano‘zarohamkorligiyanadadiqqatgasazovordir. XususanO‘zbekistonvaQozog‘istondavlatlario‘rtasidagio‘zarohamkorlikmustaqillikyillaridayanadakengaygan. Jumladan 1994 yilyanvaroyidaQozog‘istonPrezdentiN.NazarboevningO‘zbekistongatashrifinatijasida"YAgonaiqtisodiyhudud"to‘g‘risidagishartnomagaimzochekdilar. BushartnomagakeyinchalikQirg‘izistonvaTojikistonninghamkirishiMarkaziyOsiyomintaqasidaiqtisodiyintegratsiyajarayoniningchuqurlashuvigakattaimkoniyatyaratdi.
MarkaziyOsiyomintaqasidaxavfsizlikvabarqarorliknita’minlashuchunO‘zbekistondavlatirahbariyatiqat’iyatbilanharakatqilibkelmoqdalar. Masalan, MarkaziyOsiyodavlatlarirahbarlarining 1993 yil 4 yanvarToshkentdagitarixiyuchrashuviushbudavlatlarhayotidamuhimvoqeabo‘ldi. Uchrashuvdamintaqataqdirigataalluqlimasalalarbirinchimartamuhokamagaqo‘yildi. Oroldengizinisaqlabqolishbo‘yichaxalqarojamg‘armatuzishto‘g‘risidaqarorqabulqilindi. SHundayuchrashuvlarbiryildaikkimarta(1993 yil, mart, Qizil-O‘rda, 1994 yil, yanvar. Nukus; 1994 yil, aprel. CHo‘lpon-ota, 1995 yil, mart. Tashhovuz; 1996 yil, yanvar. Ko‘kchatov; 1997 yil, yanvar, Bishkek; 1997 yildekabr, Oqmola; 1998 yilmartToshkent)kengashlaridamintaqadagiijtimoiy-iqtisodiy, siyosiyvaharbiymasalalarto‘g‘risidashartnomalar, bitimlarimzolandi.
BirginaQozog‘istonRespublikasibilanhamkorlikmisolidaoladiganbo‘lsak, O‘zbekistonRespublikasiPrezidentiIslomKarimov 2008 yil 22 -24 aprelkunlarirasmiytashrifbilanQozog‘istonRespublikasidabo‘lishimamlakatlaryangitarixidao‘zigaxosdavrniboshlabberdi. O‘zbekistonbilanQozog‘istono‘rtasidagiiqtisodiyaloqalarda 1997 yildaimzolanganErkinsavdoto‘g‘risidagibitimgaamalqilinaredi. So‘nggiyillardao‘zarotovarayirboshlashko‘rsatkichijadalo‘sibbormoqda. Xususan, 2006 yilda 39,1 foizliko‘sishqaydetilganbo‘lsa, 2007 yildao‘zarosavdohajmi 63,3 foizyuksalib, 1 milliard 193,3 millionAQSHdollarinitashkiletdi. YA’ni, 2007 yildamamlakatlarimizilkbor 1 milliardlikdovondanoshdi. SHunihamta’kidlashkerakki, bundaO‘zbekistonningijobiysaldosi 129,5 millionAQSHdollaridaniboratbo‘lgan.
2008 yil 22 -24 aprelkunlaribo‘libo‘tganuchrashuvlarpaytidamamlakatlaro‘rtasida 2006-2010 yillargamo‘ljallanganIqtisodiyhamkorlikdasturiva 2007-2016 yillargamo‘ljallanganIqtisodiyhamkorlikstrategiyasiqabulqilingan. Mazkurhujjatlarsavdo, suv-energetikamajmui, sarmoya, moliya, transport, kommunikatsiyalar, bojxonavainnovatsiyaborasidaikkitomonlamahamkorlikningistiqbolliyo‘nalishlarinio‘zidamujassametgan.
IslomKarimovning 2007 yiloktabroyidaAshxoboddabo‘libo‘tganuchrashuvlarvaimzolanganhujjatlarO‘zbekistonbilan Turkmanistono‘rtasidagiyangichamunosabatlarniqarortoptirish, unisifatjihatidanyangipog‘onagako‘tarishuchunpoydevorbo‘ldi. 2008-2012 yillargamo‘ljallanganiqtisodiyhamkorlikto‘g‘risidagibitimvadasturushbusohadagiistiqbollivazifalarningijroetilishinita’minlashigashubhayo‘q.
SHubilanbirgaMarkaziyOsiyomintaqasidaOroldengizisuvidanoqiloanafoydalanish, mintaqadaekologikvaziyatniasrashgaqaratilganpozitsiyamizso‘ngi 20 yilmobaynidajahonjamoatchiliginingdiqqate’tiboridabo‘libkelmoqda. 2009 yil 28 aprelkuniQozog‘istonRespublikasiningOlmaotashahridaOrolniqutqarishxalqarojamg‘armasita’sischidavlatlarirahbarlarininguchrashuvidauyanabirboro‘zaksinitopdi. SammitishidaO‘zbekistonRespublikasiPrezidentiIslomKarimovishtiroketdivaushbumasalayuzasidano‘ziningqat’iyfikr-mulohazalarinibildirdi.
Mintaqadavlatlarningtarixiytaqdirlarivageosiyosiyholatlariningmushtarakligi, ularningiqtisodiy, savdo-sotiq, siyosiyvama’naviyhamkorliginikengaytirish, inqirozliholatlardantezroqchiqibolish, MDHmuammolaribo‘yichao‘zvaziyatlarinibelgilashyo‘llariniaxtarishgaintilayotganliginianglashlozim. Buayniqsa, Tojikistondagifuqarolarurushinitezroqtinch, kelishuvyo‘libilanbartarafetishbo‘yichaO‘zbekistonningsa’y-harakatlariBMThamdaEvropaXavfsizlikvahamkorliktashkilotigaa’zomamlakatlardavlatvahukumatboshliqlariningoliydarajadagianjumanlaridaso‘zlagannutqlaridao‘zaksinitopdi.
KeyinchalikushbutashkilotEvrAzESnomibilanyuritilaboshlandiva “MarkaziyOsiyohamkorligi” tashkilotiaynibirhilmaqsadhamdavazifalarnio‘zoldilarigaqo‘yganiniko‘zdatutib, butashkilotfaoliyatiosonlashtirildi, xarajatlarkamaytirildi. EvrAZES – iqtisodiyhamkorlikningyangisharoitlaridayangishaklvayangiyo‘nalishlarnitopishningijobiymisollaridanbiriekanligima’lumbo‘lmoqda. Masalan: 2006 yildavomidayoqbojtariflariniunifikatsiyalash, uchinchimamlakatlardankiritilayotganmahsulotlargabojolishmasalalarihozirningo‘zidayoq 60 foizgabajarilganligibuningdalilidir.
MarkaziyOsiyorespublikalariningdiqqatmarkazidaturganxalqaroterrorizmgaqarshijipslashishmasalasimintaqadagirespublikalarrahbarlarining 2000 yil 20-23 aprelkunlari Toshkentdabo‘libo‘tganuchrashuvdayanayuzagachiqdi. Xalqaroterrorizmgaqarshikurash Xalqaromarkazituzishhaqidagitashabbusiniqo‘llab-quvvatladilar. To‘rtdavlatrahbarlarimintaqadaxalqaroterrorizm, siyosiyvadiniyekstremizmvaboshqatahdidlargaqarshibirgalikdaharakatolibborishhaqidahujjatniimzoladilar. SHuningdek, uchrashuvdaikkidavlatQozog‘istonvaO‘zbekistonrespublikasiprezidentlarichegaralarmasalasidaikkaladavlatorasidaerkinharakatlanishto‘g‘risida, yo‘lovchivayuktashishtransportlarinikengaytirishto‘g‘risidakelishibolindi.
UshbumamlakatlarnibirlashtiribturganmuhimmuammolarqatoridaOroldengizimasalasikattao‘rintutadi. SHuboisbumasalanito‘laqonlihaletishmintaqadagidavlatlarningglobalmuammolariqatorigakiradi. Prezidentimizso‘zibilanaytganda "Orolbo‘yiningbarchane’matlarini "yagonasovetxalqi" bilanbahamko‘rilgan” bo‘lsa, "uningachchiqmevasiOrolbo‘yifojiasidanqutulishMarkaziyOsiyoxalqlariningishibo‘libqoldi." 2002 yil 28 fevral -1 martkunlariAlmatishahridaMarkaziyOsiyodavlatlarirahbarlarininguchrashuvida "MarkaziyOsiyohamkorligi" tashkilotinituzishto‘g‘risidagishartnomagaimzochekildi.
Afg‘onistondagivaziyatyuzasidanmamlakatBirinchiPrezidentiI.Karimovtomonidan 2008 yilningapreloyidaBuxarestdabo‘libo‘tganNATOsamitidagima’ruzasidailgarisurilgantakliflarimohiyatano‘tadolzarbedi. UndafaqatAfg‘onistonemasbalkibutunmusulmonolamidaog‘irvaziyatvakeskinlikkasababbo‘layotganislomdiniganisbatanmutlaqoasossizxurujvabo‘htonlargayo‘lqo‘ymaslikmuhimligiuqdiriladi. SHuo‘rindamamlakatimizprezidentining 2001 yilgachafaoliyatko‘rsatgan “6+2”muloqotguruhiniNATOvakolatxonasihamalbattaishtiroketishininazardatutib, “6+2”ni “6+3”guruhigaaylantirishzarurligihaqidagitashabbuslarikengjamoatchiliktomonidaniliqkutibolinadi. JumladanshumunosabatbilanO‘zbekistontashabbusibilan 1998 yildatashkiltopgan 62 guruhiningAfg‘onistonmasalasinihalqilishdava ToshkentDeklaratsiyasiningahamiyatimuhimedi.
MarkaziyOsiyodavlatlarihududidadiniyekstremizmvaxalqaroterrorizmningxavfiyanadaxatarliekanligiko‘pboraqaydetiladi. Uningildizlari 1990 yildaNamanganvaAndijonda, 1990-1996 yillarda Tojikistondagifuqarolarurushivamojarolardavomida, 1999 yil 19 fevralda Toshkentshahrida, 1999-2001 yillariQirg‘izistonningBotkent, O‘zbekistonningSurxondaryova Toshkentviloyatida, 2004 yilmart-apreloylarida ToshkentshahrivaBuxoroviloyatida 2005 yil 12-13 maykunlariAndijonshahrida, 2010 yilQirg‘izistonningOsh, Jalolobodviloyatlaridaamalgaoshirilganterrorchilikharakatlari, millatlararonizolartimsolidao‘ziniko‘rsatdi. Ammo, mamlakatPrezidentiningolibborganoqilonaichkivatashqisiyosatitufaylimillatlararonizolarningoldiolindi, qardosho‘zbekvaqirg‘izxalqlariorasigarahnasolishgaintilganayrimqoraniyatlikuchlarningintilishlariasossizekanliginamoyonbo‘ldi

3.