15-Amaliy mashg'ulot Mavzu: Gidroelektr, issiklik va atom

Yangi GES Oʻzbekistonda Chorvoq GESidan keyingi eng yirik GES boʻladi. Uning quvvati 400 MVt, yillik energiya ishlab chiqarish hajmi - 900 mln kVt/soatni tashkil qiladi.
TOSHKENT, 13 noya — Sputnik. Oʻzbekiston Oʻrta Osiyoda eng yirik gidroobʼyektlardan biri — Pskem GESini qurishni boshladi, deb xabar qilmoqda Sputnik muxbiri "Oʻzbekgidroenergo" vakili soʻzlariga asosan.
Toshkent viloyatining Boʻstonliq tumanida Pskem daryosida joylashgan yangi gidroelektrostantsiya, yirikligi boʻyicha Oʻzbekistonda Chorvoq GESidan keyin, ikkinchi oʻrinda boʻladi. Uning quvvati 400 MVtni tashkil qiladi, yillik energiya ishlab chiqarish hajmi — 900 mln kVt/soatni tashkil qiladi.
"Ayni damda boʻlajak GES hududida qurilish shtabi tashkil etilgan va u yerda 400ga yaqin mutaxassislar loyiha-izlanish va geologik ishlarni amalga oshirmoqda. Pskem daryosining chap qirgʻogʻida umumiy qurilish ishlari boshlab yuborilgan. Yangi stantsiya nafaqat Toshkent viloyatini elektr energiyasi bilan barqaror ravishda taʼminlaydi hamda agrar sohasining suv taʼminotini kafolatlangan ravishda amalga oshiradi", — dedi korxona vakili.
Loyihaning umumiy qiymati 800 mln dollardan ortiq boʻlib, uning katta qismi Oʻzbekiston mablagʻlari hisobidan, 240 mln dollari Xitoyning Eksimbanki tomonidan kiritiladi.

Eslatib oʻtamiz Oʻzbekistonda 430dan ortiq daryolar mavjud. Har yili Oʻzbekistonda ishlab chiqarilayotgan 60 milliard kVt/soat energiyaning 6,5 mlrd GESlar hisobidan amalga oshiriladi. Yaqin bir necha yil ichida Respublika energosanoatida GESlar ulushi 27,4 milliardov kVt/soatga yetkazish kutilmoqda.

Bundan yarim yil oldin, Oʻzbekiston gidroenergetika salohiyatini oshirish maqsadida, Shavkat Mirziyoyev mamlakatda bir necha mingta kichik va oʻrta quvvatli GESla qurish haqidagi qarorni imzolagan edi.
O'zbekiston va Tojikiston birgalikda GES qurish masalasini muhokama qilmoqda. Toshkentda 2020 yilning 28 yanvarida Tojikiston va O'zbekiston Respublikasi ishchi guruhlarining Tojikiston Respublikasi hududida Zarafshon daryosida birgalikda GES qurish masalasini muhokama qilish bo'yicha muzokaralari bo'lib o'tdi. Shu maqsadda mamlakatimizga Tojikistonning energetika va suv xo'jaligi vazirining o'rinbosari Shoimzoda Jamshed Shodi boshchiligidagi nufuzli delegatsiyasi tashrif buyurdi. Muzokaralar davomida O'zbekiston Respublikasi Energetika vazirining birinchi o'rinbosari Jo'rabek Mirzamaxmudov ta'kidlaganidek, uchrashuvning maqsadi O'zbekiston Respublikasi Hukumati bilan Tojikiston Respublikasi Hukumati o'rtasida Zarashfon daryosida gidroelektr stansiyalarini qurish va ulardan foydalanishda ulushbay ishtirok etish tartibi va shartlari to'g'risidagi bitim loyihasini muhokama qilishdan iborat. Ma'lum kelishuvlarga erishilganidan so'ng loyiha tafsilotlari elektr energiyani xarid qilish va loyihaning texnik-iqtisodiy asoslanishini ishlab chiqish to'g'risidagi bitimda bayon qilinadi. Gidro elektr stansiyalarni bosqichma bosqich amalga oshirilishi ko'zda tutiladi: dastavval hisob-kitob qiymati 282 mln. doll., quvvati 140 MVt bo'lgan, 700-800 mln. kVt-soat elektr energiya ishlab chiqaruvchi Yovon GESi quriladi. Navbatdagi bosqichda tomonlar Fandaryoda hisob-kitob qiymati 270 mln. doll., quvvati 135 MVt bo'lgan, 500-600 mln. kVt-soat elektr energiya ishlab chiqaruvchi GES qurilishi imkoniyatini ko'rib chiqadi. Qurilgan gidroelektrostansiyalar faqat O'zbekiston Respublikasi ehtiyojlari uchun 1400 mln. kVt.s ekologik sof elektr energiya ishlab chiqaradi. Shuningdek, loyiha yagona energotizimi quvvatining eng yuqori nuqtasini saqlashga, GES ni birga qurish va foydalanishda qo'shimcha ish o'rinlari yaratilishiga, elektr energiyaning teng asosda O'zbekiston va Tojikistonning boshqa hududlariga uzatilishiga ko'maklashadi. Tojikiston tomoni ta'kidlaganidek, “ushbu uchrshuv loyihani amalga oshirish borasida birinchi qadam bo'lib, ikki davlat yetakchilari irodasini ifodalaydi”. Shuningdek, delegatsiya a'zolari O'zbekiston tomonidan energetika sohasida jadal islohotlar amalga oshirilayotganligini ta'kidladi. Qo'shimcha tarzda aytish mumkinki, Tojikistonda Zarafshon daryosida umumiy quvvati 320 MVt ga teng ikkita GES ni birgalikda qurish masalasini ishlab chiqish O'zbekiston Respublikasi Prezidenti va Tojikiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 17 avgustda imzolangan Qo'shma bayonotida ko'zda tutilgan edi. Keyinchalik ushbu tadbir O'zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori bilan tasdiqlangan “Yo'l xaritasi”da aks ettirilgan.



Bugungi kun texnikasining ko‘pchilik qismi elektr energiyasi bilan ishlaydi. Rivojlanib borayotgan dunyoni usiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Elektr energiyasi ishlab chiqarish juda katta mablag‘, tabiiy sharoit talab qiladi.
Gidroelektr stansiyalari – GESlar eng keng tarqalgan elektr stansiyalari bo‘lib, suv oqimidagi energiyani elektr energiyasiga aylantirib beruvchi inshootlar va jihozlar majmuidir. Ular ko‘pincha daryolarda, to‘g‘on va suv omborlarida quriladi. Elektr energiya ishlab chiqarish samaradorligi ikki omilga bog‘liq: GES butun yil mobaynida suv bilan uzluksiz ta’minlanishi va nishablikda joylashishi zarur.
GESlarning bir qancha qulay va noqulay tomonlari bor. Masalan, ishlab chiqarilayotgan elektr energiyasining tannarxi arzon, boshqa elektr stansiyalariga qaraganda ekologik zarari kamroq. Noqulay jihati – suv omborlari juda katta maydonni egallaydi, GES qurilishi nisbatan ko‘p mablag‘ talab qiladi. Biroq har qanday elektr stansiyasidan yagona ustunlik jihati bor – GESlar
qayta tiklanuvchi manba bilan ishlaydi. Masalan, issiqlik elektr stansiyalarining manbasi (ko‘mir, yoqilg‘i) bir kun kelib tugashi mumkin. Lekin GESlarda sarflanayotgan suv tabiiy ravishda har yili qayta to‘planadi.
GESlarning ishlash tarzi juda oson. Gidrotexnik jihozlar suvni ma’lum bosimda jo‘natib turadi. Bu suv maxsus quvurlardagi parraklarga kelib uriladi va generatorlarni harakatga keltiradi. Natijada elektr energiyasi paydo bo‘ladi.
Suv bosimi to‘g‘on yordamida suv sathini ko‘tarish orqali yoki maxsus nishablik-kanallar vositasida (derivatsion usulda) hosil qilinadi. Ayrim paytlarda har ikki usuldan bir paytning o‘zida foydalanish mumkin.
So‘nggi hisob-kitoblarga qaraganda, gidroenergetika jahonda ishlab chiqarilayotgan elektr energiyaning 63 foizini yetkazib beradi. Aholi jon boshiga hisoblaganda, elektr energiyasi ishlab chiqarish bo‘yicha Norvegiya, Islandiya va Kanada yuqori o‘rinlarni egallaydi. Ularning safiga Xitoy ham qo‘shilyapti. Chunki bu mamlakatda 2000 yildan e’tiboran keng ko‘lamda GES
qurilishi boshlandi. Hozir Xitoy dunyodagi kichik gidroelektr stansiyalarining deyarli yarmiga egalik qiladi.



«Ma’lumot: O’zbekiston Respublikasi hududida 25 yil ichida ya’ni, 2017 — yilgacha 28 ta GES mavjud edi. Hozirgi kunda ushbu GES larning soni 41 taga yetdi. 2020 yilda yana 4 ta GES ishga tushirilishi kutilmoqda»
O‘zbekistonda elektrlashtirish ishlari XX asrning ikkinchi choragidan boshlangan. Hozirda Chirchiq, Chorvoq, Farhod, Bo‘zsuv, Solor, Samarqand, To‘palang GES kabi bir qancha elektr stansiyalari bor.
Xalqimizda «O‘t balosidan, suv balosidan asrasin”, degan gap bor. GES suvdagi energiyani elektr energiyasiga, boshqacharoq qilib aytsak «suvni o‘tga” aylantirib beradi. E’tiborsizlik yoki nosoz qurilmani vaqtida ta’mirlamaslik, chala ta’mirlash sababli avariya va yong‘inlar sodir bo‘lib turadi. Ular chinakam baloga, chinakam ofatga aylanadi. Qanchadan qancha mablag‘ sovuriladi, tabiatga talofat yetadi, korxona, idoralar ish faoliyatini to‘xtatadi, iqtisodiyot jiddiy zarar ko‘radi. Bunday yirik avariyalar ozgina e’tiborsizlik tufayli ham yuz berishi mumkin.