15-mavzu. Grafika va multimedia dasturlash tizimlarida qo‘llash. Texnik tizimlarda integrallashgan muhitda mavjud bo‘lgan ma’lumotlar bazasini yaratish va qayta ishlash. Tayanch so’z va iboralar

if
(!table1->Locate("Familiya",Editl->Text,qidiruv_turi))
ShowMessage("Bunday yozuv yo'q");
Bu yerda qidiruv_turi turidagi loPartialKey qidirilayotgan familiya qisman kiritilsa ham
qidiruvni amalga ochirishni bildiradi. Masalan: Abdurahimov familiyasini qidirish lozim bo‘lsa,
Abdu deb yozilsa ham qidiruv amalga oshirilishini bildiradi.
loCaselnsensitive esa, qidirilayotgan ma'lumotning katta yoki kichik yozilganiga ahamiyat
bermaslikni bildiradi. Masalan: Abdurahimov familiyasini qidirish lozim bo'lsa, abdurahimov
deb yozilsa ham qidiruv amalga oshirilishini bildiradi.
Bu parametrlarni alohida ishlatilsa ham bo'ladi.
qidiruv_turi « loCaselnsensitive;
yoki
qidiruv_turi « loPartialKey;
Maydonlar bo yicha filtrlash 
1. Formaga Button va Edit komponentalarini qo'ying
2.
Button
komponentasiga
quyidagilar
yoziladi
Table1->Filtered = false;
Table1->FilterOptions
«
foCaselnsensitive;
Table1->Filter
=
"Familiya='
"
+
Editl->Text
+
,,
*
,n
;
Table1->Filtered = true;

---

---

3. Table ning FilterOptions xususiyatining foCaselnsensitive xususiyati True qilinadi.

Yoki
Edit
komponentasining
Onchange
hodisasiga
quyidagilar
yoziladi:
Table1->Filtered = false;
//
Editl
bo'sh
bo'Isa
funksiyadan
chiqib
ketiladi
if
(Editl->Text
==
"")
return ;
Table1->FilterOptions
«
foCaselnsensitive;
Table1->Filter
=
"Familiya='"
+
Editl->Text
Table1->Filtered = true;
DIQQAT: Filterlashni bu turi faqat Paradox uchun o'rinli
Maydonlarga quyidagicha murojaat qilish mumkin.
Table1->FieldByName("Maydon_nomi")->Value;
Table1->FieldByName("Narxi")->AsCurrency;
Table1->FieldByName("Soni")->AsInteger;
Maydonga biror qiymatni o'zlashtirish quyidagicha amalgam oshiriladi:
Table1->Edit; // Jadvalni o'zgartirishga ruxsat berish
Table1->FieldByName("Ism")->AsString = Editl->Text;
Table1->Post(); // Saqlash
Biror maydon yig'indisini hisoblash quyidagicha bo'lishligi mumkin.
void _
fastcall TForml::ButtonlClick(TObject *Sender)
{
float s;
Tablel->First;
while(!Tablel->Eof)
{
s += Tablel->FieldByName("Jami")->Value;
Tablel->Next; // keyingi yozuvga o'tish
}
Buttonl->Caption = FloatToStr(s);
SQL tili ( Structured Query Language - strukturalashgan so'rovlar tili) sintaksisi juda
oson. SQL
tilida katta - kichik harflar farqlanilmaydi. Ya’ni Select operatorini SELECT, Select, select
shakllarida yozish mumkin. Agar bir nechta operatordan foydalanilsa operator oxirida qo'yiladi.
Faqat bitta operator ishlatilsa operator oxirida qo'yish shart emas. Izoh yozish ba'zi sistemalarda /
* */
shaklida, ba'zi sistemalarda esa {} shaklida bo'ladi.
SQL so‘rovlar tilidan deyarli barcha (MS SQL Server, MySQL, PostgreSQL, Oracle,
Informix, Paradox, Interbase, FireBird) ma'lumotlar bazasida foydalanish mumkin. SQL
so'rovlari ma'lumotlar bazasiga qarab qizman o'zgarishi mumkin.
Select tanlash operatori
Select operatorining umumiy ko'rinishi
SELECT Cmaydon nomlari ro'yhati>
FORM
WHERE
GROUP BY
HAVING
ORDER BY Cmaydon nomlari ro'yhati>;
Quyidagi maydonlarni o'zida saqlovchi namuna nomli jadval hosil qiling va uni Lesson aliasiga
saqlang.

---

---

1. Bujadvaldagi ma'lumotlarni ko'rish quyidagicha bo'ladi:

SELECT *
FROM namuna
2. Jadvaldagi ba'zi maydonlarni ko'rsh uchun shu maydon nomlari ro'yhati select dan keyin
keltiriladi:
SELECT Familiya, Ism, Otasi
FROM namuna
3. Familiya bo'yisha tartiblash
Select familiya, ism, otasi
From namuna
Order By Familiya, Ism
4. Tug'ilgan yili bo'yicha kamayib borish tartibida tartiblash
Select familiya, ism, otasi,tug_yil
FROM namuna
Order By tug_yil DESC
5. Select operatoridan keyin faqat maydon nomi emas, ixtiyoriy arifmetik amal ( +, *, /) ishlatish
mumkin. Misol uchun, yuqoridagi jadvaldagi tug'ilgan yilni joriy yildan ayirib, talabaning
yoshini aniqlaymiz:
Select familiya, ism, otasi, (2013-tug_yil) AS Yoshi
FROM namuna
6. Agar maydon nomini ruscha shriftda chiqarish talab etilsa quyidagicha so'rov yoziladi:
(Maydon nomidan keyin AS xizmatchi so'zi bilan maydon sarlavhasi keltirilladi. Faqat "YO"
harfida muammo bo‘lishi mumkin)
Select familiya AS Familiya, ism AS Imya
FROM namuna
6.1. Familiya va Ism maydonlarini bitta ustunda chiqarish uchun quyidagicha yozish mumkin.
Select familiya + ' ' + ism AS "Familiya Imya"
FROM namuna
MySQL da yuqoridagi so'rov sal boshqacha amalga oshiriladi.
Where operatoridan keyin tanlash shartida mantiqiy amallar AND, OR, NOT, arifmetik amallar
va munosabat amallari:

---

---

7. Dastlabki 6 ta amal tushunarli. Misol uchun jinsi ayol bo'lgan, 1990 yildan keyin tug'ilganlar

ro'yhatini chiqaramiz.
Select Familiya, Ism, Otasi, tug_yil, (2013-tug_yil) AS yoshi
FROM namuna
Where jinsi=
,,
Ayol" and tug_yil>1990
8. Like amali sintaksisi quyidagicha:
LIKE "cbelgilar ketma - ketligi>"
Bu amal satrli maydonlar uchun qo'llaniladi va izlanayongan ma'lumot topilsa true qiymat
qaytaradi. Belgilar ketma - ketligini to'liq kiritish yoki
!,
%” belgisi bilan tugatish mumkin. Bu
belgi ixtiyoriy belgilar ketma - ketligini bildiradi.
Misol:
Select familiya, ism, otasi
FROM namuna
Where Familiya LIKE "A%"
Amali
!,
A" harfidan boshlanuvchi barcha familiyalarni bildiradi. (Adambaev, Abdurahimov,
Alimov, Azamov, Asqarov, Azizov,...)
Select familiya, ism, otasi
FROM namuna
Where Familiya LIKE "Abdu%"
Amali
!,
Abdu" harflaridan boshlanuvchi barcha familiyalarni bildiradi.
(Abdurahimov, Abdug'aniev, Abduqayyumov, Abdullaev)
Select familiya, ism, otasi
FROM namuna
Where Ism LIKE "%im%"
Amali ketma - ketlikda “inf qismi bor bo'lgan ismlarni bildiradi.
(Karimboy, Abdukarim, Rahimjon, Hakimboy, Salimjon,...)
9. between ... and amali sintaksisi quyidagicha:
between and
1985 va 1990 yillar oralig'ida tug'ilganlar ro'yhatini chiqarish
Select familiya, ism, otasi
FROM namuna
WHERE tug_yil BETWEEN 1985 AND 1990
10. IN amali sintaksisi quyidagicha:
IN (< to'plam >)
Maydondagi ma'lumot qiymati, to'plam elementlariga tegishli bo'lganlarini chiqarib beradi.
Masalan, ismi Azamat, Qudrat va Ne'mat bo'lgan talabalar haqidagi ma'lumotlarni chiqarish
talab etilsin:
SELECT *
FROM namuna

---

---

WHERE Ism IN ("Azamat","Qudrat","Ne'mat")

Tug'ilgan yili 1980,1982,1989 bo'lganlar ro'yhati esa
quyidagicha:
SELECT familiya, ism, otasi, tug_yil
FROM namuna
WHERE tug_yil IN (1980,1982, 1989)
11. DISTINCT xizmatchi so'zi ko'rsatilgan maydon bo'yicha bir xil qiymatli ma'lumotlardan
faqat bittasini olishni bildiradi
SELECT DISTINCT familiya
FROM namuna
9. Count ko'rsatilgan maydon bo'yicha, yoki butun jadvaldagi yozuvlar sonini aniqlash uchun
ishlatiladi
Select count (*)
FROM namuna
95-99 guruhidagi talabalar sonini aniqlash:
Select count (*) as soni
FROM namuna
WHERE guruh="95-99"
10. min(), max(), avg(), sum() funksiyalari mos
ravishda maydonning eng kichik qiymatini (min), eng katta qiymatini (max), o'rtacha qiymatini
(avg) va yig'indisini (sum) aniqlaydi.
Select min(tug_yil), max(tug_yil), avg(2010-tug_yil)
FROM namuna
11.
Quyida yoshi eng katta bo'lgan talabani aniqlovchi so'rov keltirilgan
Select familiya, ism, tug_yil
FROM namuna
WHERE tug_yil=(select min(tug_yil) FROM namuna)
12.
Guruhgagi talabalar sonini aniqlovchi so'rov
Select guruh, count(guruh) as soni
From namuna
Group by guruh
13. Having bo'limi, group by bo'limi bo'lgan hollarda ishlatiladi. Having ning ishlatilishi deyarli
Where bilan bir hil. Faqat having bo'limidagi so'rov butun jadvallarga emas, where bo'limi orqali
olingan natijaga yoziladi. Quyida birdan ortiq takrorlanuvchi familiyalar va ularning
takrorlanishlar sonini chiqaruvchi so'rov keltirilgan.
select familiya, count(familiya) as soni
from namuna
group by familiya
having count(familiya) >= 2
Jadvalga yangi yozuvqo'shish INSERT operatori orqali amalga oshiriladi
INSERT INTO cjadval nomi> (Cmaydonlar ro
4
yhati>)
VALUES (< qiymatlar ro'yhati>)
Namuna:
INSERT INTO namuna (familiya, ism)
VALUES ("Abdurahimov", "Ne’mat")
Mavjud yozuvni tahrirlash (qiymatini yangilash) Update operatori orqali amalga oshiriladi:
UPDATE cjadval nomi> SET =
WHERE
Namuna: Abdurahimov Ne'matning tug'ilgan yilini 1989 ga o'zgartirish
Update namuna SET tug_yil=1989
WHERE familiya=
,,
Abdurahimov" AND ism="Ne'mat"
Yozuvni o'chirish quyidagicha amalga oshiriladi:

---

---

DELETE FROM

WHERE
DELETE FROM namuna
WHERE familiya="Abdurahimov"
Bu so'rov orqali, familiyasi "Abdurahimov" bo'lgan barcha ma'lumotlar o'chiriladi.
Yuqorida keltirilgan so'rovlarni C++Builder da qo'llanilishini ko'rib chiqamiz.
1 File -» New~> Application tanlanadi;
2.
Komponentalarning BDE bo'limidan Queryl komponentasi formaga qo'yiladi;
3.
Queryl komponentasining DatabaseName hususiyatida Alias ko'rsatiladi. (yani Lesson);
4.
Queryl komponentasining SQL hususiyatiga quyidagilar kiritiladi:
select * from namuna
5.
Queryl komponentasining Active hususiyati true ga o'zgartiriladi;
6.
Komponentalarning Data Access bo'limidan DataSource komponentasi formaga
qo'yiladi;
7.
DataSet hususiyati Queryl qilinadi;
8.
Komponentalarning Data Controls bo'limidan DBNavigator komponentasi formaga
qo'yiladi;
9.
DataSource hususiyati DataSourcel qilinadi;
10.
Komponentalarning Data Controls bo'limidan DBGrid komponentasi formaga qo'yiladi;
11.
DataSource hususiyati DataSourcel qilinadi;
12. Formaga Label, Edit va Button komponentalari qo'yiladi. Button komponentasiga quyidagilar
kiritiladi:
Queryl->Close;
Queryl->SQL->Clear() ;
Queryl->SQL->Add("Select * from namuna");
Queryl->SQL->Add("Where Familiya=\""+Editl.Text+"\"");
Queryl->Open();
Bu yerda faqat tayyor jadval bilan ulanishni ko'rib chiqamiz. Shuning uchun oldin video
ma'ruzani ko'rib chiqing.
C++Builderda Microsoft Accessga ulanish uchun ADO texnologiyasidan foydalanamiz.
Buning uchun siz quyidagilarni ketma - ket bajaring:
1.
C++Builderning komponentalar palitrasidan ADO bo‘limini tanlang.
2.
Formaga ADOConnectionl va ADOTablel komponentalarini qo‘ying.
3.
ADOConnectionl ning ConnectionString hususiyati tanlanadi
4.
Build tugmasi bosiladi
5. Microsoft Jet 4.0 OLE DB Provider tanlanadi

---

---

6. Jadvallarga yo‘l ko‘rsatiladi

7. Data Source=Baza_nomi.mdb; Data Source bo‘limida faqat fayl nomi qolishi kerak. Shunda
programma faylni o‘zi turgan katalogdan izlaydi
8. Oktugmasi bosiladi
9. ADOTablel komponentasining Connection hususiyatiga ADOConnectionl tanlanadi
10.
TableName tanlanadi. User Name va Password so‘ralsa Ok tanlanadi

---

---

11.
O‘zimizga kerak bo‘lgan jadvalni tanlashimiz mumkin

12. Formaga DATA ACCESS bo‘limidan DataSourcel qo‘yiladi va DATASET ga ADOTablel
tanlanadi
13.
Data Controls bo‘limidan formaga DBGridl qo‘yiladi va DataSource hususiyatiga
DataSourcel
tanlanadi
14.
ADOTablel komponentasining Active hususiyati true qilinadi
15. Dasturni har ish tushurganda parol so‘ramsligi ushun ADOConnectionl komponentasining
LoginPrompt hususiyati false qilinadi
Jadvalning biror maydoni qiymatlarini ComboBox komponentasi ga qo‘shish
Jadvalning biror maydoni qiymatlarini ComboBox komponentasi ga qo‘shishda, shu maydon
qiymatiga
mos ID qiymatlarini ham qo‘shish kerak. Bu ishni ma’lumotlami OBJECT shakldida qo‘shish
orqali
amalga oshiramiz.
Yuqorida keltirilgan dasturni davom etamiz.
1. Formaga Button va ComboBox komponentalarini qo‘ying.
2. Button komponentasi ustida sichqonchani 2 marta bosing va quyidagilarni kiriting:
void fastcall TForml::ButtonlClick(TObject *Sender)
{
ADOTablel->First();
ComboBoxl->Clear();
while( !ADOTablel->Eof )
{
ComboBoxl->Items->
AddObject(ADOTablel->FieldByName("g_nomi")->AsString,
(TObject*)ADOTablel->FieldByName("id")->AsInteger);
ADOTablel->Next();
}
3. Formaga Label komponentasini qo‘ying.
4. ComboBoxdagi Object shaklida qo‘shishgan ma’lumotlarni o‘qib olish quyidagicha.
ComboBox
komponentasi ustida sichqonchani 2 marta bosing va quyidagilarni kiriting:
void _
fastcall TForml::ComboBoxlChange(TObject *Sender)
{
int id;
id = (int)ComboBoxl->Items->Objects[ComboBoxl->ItemIndex];
Labell->Caption = IntToStr(id);
}
ComboBox ga ma’lumotlarni Object shaklida qo‘shish:
ComboBoxl->Items->AddObject(ADOTablel->FieldByName("g_nomi")-
>AsString,
(TObject*)ADOTablel->FieldByName("id")->AsInteger);
ComboBoxdagi Object shaklida qo‘shishgan ma’lumotlarni o‘qib olish:
id = (int)ComboBoxl->Items->Objects[ComboBoxl->ItemIndex]