15-mavzu. Grafika va multimedia dasturlash tizimlarida qo‘llash. Texnik tizimlarda integrallashgan muhitda mavjud bo‘lgan ma’lumotlar bazasini yaratish va qayta ishlash

if 
(!table1->Locate("Familiya",Editl->Text,qidiruv_turi)) 
ShowMessage("Bunday yozuv yo'q"); 
Bu yerda qidiruv_turi turidagi loPartialKey qidirilayotgan familiya qisman kiritilsa ham 
qidiruvni amalga ochirishni bildiradi. Masalan: Abdurahimov familiyasini qidirish lozim bo‘lsa, 
Abdu deb yozilsa ham qidiruv amalga oshirilishini bildiradi. 
loCaselnsensitive esa, qidirilayotgan ma'lumotning katta yoki kichik yozilganiga ahamiyat 
bermaslikni bildiradi. Masalan: Abdurahimov familiyasini qidirish lozim bo'lsa, abdurahimov 
deb yozilsa ham qidiruv amalga oshirilishini bildiradi. 
Bu parametrlarni alohida ishlatilsa ham bo'ladi. 
qidiruv_turi « loCaselnsensitive; 
yoki 
qidiruv_turi « loPartialKey; 
Maydonlar bo yicha filtrlash 
1. Formaga Button va Edit komponentalarini qo'ying 
2. 
Button 
komponentasiga 
quyidagilar 
yoziladi 
Table1->Filtered = false; 
Table1->FilterOptions 
« 
foCaselnsensitive; 
Table1->Filter 
= 
"Familiya=' 
" 
+ 
Editl->Text 
+
,,
*
,n
; 
Table1->Filtered = true; 

---

3. Table ning FilterOptions xususiyatining foCaselnsensitive xususiyati True qilinadi. 
Yoki 
Edit 
komponentasining 
Onchange 
hodisasiga 
quyidagilar 
yoziladi: 
Table1->Filtered = false; 
// 
Editl 
bo'sh 
bo'Isa 
funksiyadan 
chiqib 
ketiladi 
if 
(Editl->Text 
== 
"") 
return ; 
Table1->FilterOptions 
« 
foCaselnsensitive; 
Table1->Filter 
= 
"Familiya='" 
+ 
Editl->Text 
Table1->Filtered = true; 
DIQQAT: Filterlashni bu turi faqat Paradox uchun o'rinli 
Maydonlarga quyidagicha murojaat qilish mumkin. 
Table1->FieldByName("Maydon_nomi")->Value; 
Table1->FieldByName("Narxi")->AsCurrency; 
Table1->FieldByName("Soni")->AsInteger; 
Maydonga biror qiymatni o'zlashtirish quyidagicha amalgam oshiriladi: 
Table1->Edit; // Jadvalni o'zgartirishga ruxsat berish 
Table1->FieldByName("Ism")->AsString = Editl->Text; 
Table1->Post(); // Saqlash 
Biror maydon yig'indisini hisoblash quyidagicha bo'lishligi mumkin. 
void _ 
fastcall TForml::ButtonlClick(TObject *Sender) 
{ 
float s; 
Tablel->First; 
while(!Tablel->Eof) 
{ 
s += Tablel->FieldByName("Jami")->Value; 
Tablel->Next; // keyingi yozuvga o'tish 
} 
Buttonl->Caption = FloatToStr(s); 
SQL tili ( Structured Query Language - strukturalashgan so'rovlar tili) sintaksisi juda 
oson. SQL 
tilida katta - kichik harflar farqlanilmaydi. Ya’ni Select operatorini SELECT, Select, select 
shakllarida yozish mumkin. Agar bir nechta operatordan foydalanilsa operator oxirida qo'yiladi. 
Faqat bitta operator ishlatilsa operator oxirida qo'yish shart emas. Izoh yozish ba'zi sistemalarda / 
*  */ 
shaklida, ba'zi sistemalarda esa {} shaklida bo'ladi. 
SQL so‘rovlar tilidan deyarli barcha (MS SQL Server, MySQL, PostgreSQL, Oracle, 
Informix, Paradox, Interbase, FireBird) ma'lumotlar bazasida foydalanish mumkin. SQL 
so'rovlari ma'lumotlar bazasiga qarab qizman o'zgarishi mumkin. 
Select tanlash operatori 
Select operatorining umumiy ko'rinishi 
SELECT Cmaydon nomlari ro'yhati> 
FORM  
WHERE  
GROUP BY  
HAVING  
ORDER BY Cmaydon nomlari ro'yhati>; 
Quyidagi maydonlarni o'zida saqlovchi namuna nomli jadval hosil qiling va uni Lesson aliasiga 
saqlang. 

---

1. Bujadvaldagi ma'lumotlarni ko'rish quyidagicha bo'ladi: 
SELECT * 
FROM namuna 
2. Jadvaldagi ba'zi maydonlarni ko'rsh uchun shu maydon nomlari ro'yhati select dan keyin 
keltiriladi: 
SELECT Familiya, Ism, Otasi 
FROM namuna 
3. Familiya bo'yisha tartiblash 
Select familiya, ism, otasi 
From namuna 
Order By Familiya, Ism 
4. Tug'ilgan yili bo'yicha kamayib borish tartibida tartiblash 
Select familiya, ism, otasi,tug_yil 
FROM namuna 
Order By tug_yil DESC 
5. Select operatoridan keyin faqat maydon nomi emas, ixtiyoriy arifmetik amal ( +, *, /) ishlatish 
mumkin. Misol uchun, yuqoridagi jadvaldagi tug'ilgan yilni joriy yildan ayirib, talabaning 
yoshini aniqlaymiz: 
Select familiya, ism, otasi, (2013-tug_yil) AS Yoshi 
FROM namuna 
6. Agar maydon nomini ruscha shriftda chiqarish talab etilsa quyidagicha so'rov yoziladi: 
(Maydon nomidan keyin AS xizmatchi so'zi bilan maydon sarlavhasi keltirilladi. Faqat "YO" 
harfida muammo bo‘lishi mumkin) 
Select familiya AS Familiya, ism AS Imya 
FROM namuna 
6.1. Familiya va Ism maydonlarini bitta ustunda chiqarish uchun quyidagicha yozish mumkin. 
Select familiya + ' ' + ism AS "Familiya Imya" 
FROM namuna 
MySQL da yuqoridagi so'rov sal boshqacha amalga oshiriladi. 
Where operatoridan keyin tanlash shartida mantiqiy amallar AND, OR, NOT, arifmetik amallar 
va munosabat amallari: 

---

7. Dastlabki 6 ta amal tushunarli. Misol uchun jinsi ayol bo'lgan, 1990 yildan keyin tug'ilganlar 
ro'yhatini chiqaramiz. 
Select Familiya, Ism, Otasi, tug_yil, (2013-tug_yil) AS yoshi 
FROM namuna 
Where jinsi=
,,
Ayol" and tug_yil>1990 
8. Like amali sintaksisi quyidagicha: 
LIKE "cbelgilar ketma - ketligi>" 
Bu amal satrli maydonlar uchun qo'llaniladi va izlanayongan ma'lumot topilsa true qiymat 
qaytaradi. Belgilar ketma - ketligini to'liq kiritish yoki
!,
%” belgisi bilan tugatish mumkin. Bu 
belgi ixtiyoriy belgilar ketma - ketligini bildiradi. 
Misol: 
Select familiya, ism, otasi 
FROM namuna 
Where Familiya LIKE "A%" 
Amali 
!,
A" harfidan boshlanuvchi barcha familiyalarni bildiradi. (Adambaev, Abdurahimov, 
Alimov, Azamov, Asqarov, Azizov,...) 
Select familiya, ism, otasi 
FROM namuna 
Where Familiya LIKE "Abdu%" 
Amali 
!,
Abdu" harflaridan boshlanuvchi barcha familiyalarni bildiradi. 
(Abdurahimov, Abdug'aniev, Abduqayyumov, Abdullaev) 
Select familiya, ism, otasi 
FROM namuna 
Where Ism LIKE "%im%" 
Amali ketma - ketlikda “inf qismi bor bo'lgan ismlarni bildiradi. 
(Karimboy, Abdukarim, Rahimjon, Hakimboy, Salimjon,...) 
9. between ... and amali sintaksisi quyidagicha: 
between and  
1985 va 1990 yillar oralig'ida tug'ilganlar ro'yhatini chiqarish 
Select familiya, ism, otasi 
FROM namuna 
WHERE tug_yil BETWEEN 1985 AND 1990 
10. IN amali sintaksisi quyidagicha: 
IN (< to'plam >) 
Maydondagi ma'lumot qiymati, to'plam elementlariga tegishli bo'lganlarini chiqarib beradi. 
Masalan, ismi Azamat, Qudrat va Ne'mat bo'lgan talabalar haqidagi ma'lumotlarni chiqarish 
talab etilsin: 
SELECT * 
FROM namuna 

---

WHERE Ism IN ("Azamat","Qudrat","Ne'mat") 
Tug'ilgan yili 1980,1982,1989 bo'lganlar ro'yhati esa 
quyidagicha: 
SELECT familiya, ism, otasi, tug_yil 
FROM namuna 
WHERE tug_yil IN (1980,1982, 1989) 
11. DISTINCT xizmatchi so'zi ko'rsatilgan maydon bo'yicha bir xil qiymatli ma'lumotlardan 
faqat bittasini olishni bildiradi 
SELECT DISTINCT familiya 
FROM namuna 
9. Count ko'rsatilgan maydon bo'yicha, yoki butun jadvaldagi yozuvlar sonini aniqlash uchun 
ishlatiladi 
Select count (*) 
FROM namuna 
95-99 guruhidagi talabalar sonini aniqlash: 
Select count (*) as soni 
FROM namuna 
WHERE guruh="95-99" 
10. min(), max(), avg(), sum() funksiyalari mos 
ravishda maydonning eng kichik qiymatini (min), eng katta qiymatini (max), o'rtacha qiymatini 
(avg) va yig'indisini (sum) aniqlaydi. 
Select min(tug_yil), max(tug_yil), avg(2010-tug_yil) 
FROM namuna 
11. 
Quyida yoshi eng katta bo'lgan talabani aniqlovchi so'rov keltirilgan 
Select familiya, ism, tug_yil 
FROM namuna 
WHERE tug_yil=(select min(tug_yil) FROM namuna) 
12. 
Guruhgagi talabalar sonini aniqlovchi so'rov 
Select guruh, count(guruh) as soni 
From namuna 
Group by guruh 
13. Having bo'limi, group by bo'limi bo'lgan hollarda ishlatiladi. Having ning ishlatilishi deyarli 
Where bilan bir hil. Faqat having bo'limidagi so'rov butun jadvallarga emas, where bo'limi orqali 
olingan natijaga yoziladi. Quyida birdan ortiq takrorlanuvchi familiyalar va ularning 
takrorlanishlar sonini chiqaruvchi so'rov keltirilgan. 
select familiya, count(familiya) as soni 
from namuna 
group by familiya 
having count(familiya) >= 2 
Jadvalga yangi yozuvqo'shish INSERT operatori orqali amalga oshiriladi 
INSERT INTO cjadval nomi> (Cmaydonlar ro
4
yhati>) 
VALUES (< qiymatlar ro'yhati>) 
Namuna: 
INSERT INTO namuna (familiya, ism) 
VALUES ("Abdurahimov", "Ne’mat") 
Mavjud yozuvni tahrirlash (qiymatini yangilash) Update operatori orqali amalga oshiriladi: 
UPDATE cjadval nomi> SET = 
WHERE  
Namuna: Abdurahimov Ne'matning tug'ilgan yilini 1989 ga o'zgartirish 
Update namuna SET tug_yil=1989 
WHERE familiya=
,,
Abdurahimov" AND ism="Ne'mat" 
Yozuvni o'chirish quyidagicha amalga oshiriladi: 

---

DELETE FROM  
WHERE  
DELETE FROM namuna 
WHERE familiya="Abdurahimov" 
Bu so'rov orqali, familiyasi "Abdurahimov" bo'lgan barcha ma'lumotlar o'chiriladi. 
Yuqorida keltirilgan so'rovlarni C++Builder da qo'llanilishini ko'rib chiqamiz. 
1 File -» New~> Application tanlanadi; 
2. 
Komponentalarning BDE bo'limidan Queryl komponentasi formaga qo'yiladi; 
3. 
Queryl komponentasining DatabaseName hususiyatida Alias ko'rsatiladi. (yani Lesson); 
4. 
Queryl komponentasining SQL hususiyatiga quyidagilar kiritiladi: 
select * from namuna 
5. 
Queryl komponentasining Active hususiyati true ga o'zgartiriladi; 
6. 
Komponentalarning Data Access bo'limidan DataSource komponentasi formaga 
qo'yiladi; 
7. 
DataSet hususiyati Queryl qilinadi; 
8. 
Komponentalarning Data Controls bo'limidan DBNavigator komponentasi formaga 
qo'yiladi; 
9. 
DataSource hususiyati DataSourcel qilinadi; 
10. 
Komponentalarning Data Controls bo'limidan DBGrid komponentasi formaga qo'yiladi; 
11. 
DataSource hususiyati DataSourcel qilinadi; 
12. Formaga Label, Edit va Button komponentalari qo'yiladi. Button komponentasiga quyidagilar 
kiritiladi: 
Queryl->Close; 
Queryl->SQL->Clear() ; 
Queryl->SQL->Add("Select * from namuna"); 
Queryl->SQL->Add("Where Familiya=\""+Editl.Text+"\""); 
Queryl->Open(); 
Bu yerda faqat tayyor jadval bilan ulanishni ko'rib chiqamiz. Shuning uchun oldin video 
ma'ruzani ko'rib chiqing. 
C++Builderda Microsoft Accessga ulanish uchun ADO texnologiyasidan foydalanamiz. 
Buning uchun siz quyidagilarni ketma - ket bajaring: 
1. 
C++Builderning komponentalar palitrasidan ADO bo‘limini tanlang. 
2. 
Formaga ADOConnectionl va ADOTablel komponentalarini qo‘ying. 
3. 
ADOConnectionl ning ConnectionString hususiyati tanlanadi 
4. 
Build tugmasi bosiladi 
5. Microsoft Jet 4.0 OLE DB Provider tanlanadi 

---

6. Jadvallarga yo‘l ko‘rsatiladi 
7. Data Source=Baza_nomi.mdb; Data Source bo‘limida faqat fayl nomi qolishi kerak. Shunda 
programma faylni o‘zi turgan katalogdan izlaydi 
8. Oktugmasi bosiladi 
9. ADOTablel komponentasining Connection hususiyatiga ADOConnectionl tanlanadi 
10. 
TableName tanlanadi. User Name va Password so‘ralsa Ok tanlanadi 

---

11. 
O‘zimizga kerak bo‘lgan jadvalni tanlashimiz mumkin 
12. Formaga DATA ACCESS bo‘limidan DataSourcel qo‘yiladi va DATASET ga ADOTablel 
tanlanadi 
13. 
Data Controls bo‘limidan formaga DBGridl qo‘yiladi va DataSource hususiyatiga 
DataSourcel 
tanlanadi 
14. 
ADOTablel komponentasining Active hususiyati true qilinadi 
15. Dasturni har ish tushurganda parol so‘ramsligi ushun ADOConnectionl komponentasining 
LoginPrompt hususiyati false qilinadi 
Jadvalning biror maydoni qiymatlarini ComboBox komponentasi ga qo‘shish 
Jadvalning biror maydoni qiymatlarini ComboBox komponentasi ga qo‘shishda, shu maydon 
qiymatiga 
mos ID qiymatlarini ham qo‘shish kerak. Bu ishni ma’lumotlami OBJECT shakldida qo‘shish 
orqali 
amalga oshiramiz. 
Yuqorida keltirilgan dasturni davom etamiz. 
1. Formaga Button va ComboBox komponentalarini qo‘ying. 
2. Button komponentasi ustida sichqonchani 2 marta bosing va quyidagilarni kiriting: 
void fastcall TForml::ButtonlClick(TObject *Sender) 
{ 
ADOTablel->First(); 
ComboBoxl->Clear(); 
while( !ADOTablel->Eof ) 
{ 
ComboBoxl->Items-> 
AddObject(ADOTablel->FieldByName("g_nomi")->AsString, 
(TObject*)ADOTablel->FieldByName("id")->AsInteger); 
ADOTablel->Next(); 
} 
3. Formaga Label komponentasini qo‘ying. 
4. ComboBoxdagi Object shaklida qo‘shishgan ma’lumotlarni o‘qib olish quyidagicha. 
ComboBox 
komponentasi ustida sichqonchani 2 marta bosing va quyidagilarni kiriting: 
void _ 
fastcall TForml::ComboBoxlChange(TObject *Sender) 
{ 
int id; 
id = (int)ComboBoxl->Items->Objects[ComboBoxl->ItemIndex]; 
Labell->Caption = IntToStr(id); 
} 
ComboBox ga ma’lumotlarni Object shaklida qo‘shish: 
ComboBoxl->Items->AddObject(ADOTablel->FieldByName("g_nomi")- 
>AsString, 
(TObject*)ADOTablel->FieldByName("id")->AsInteger); 
ComboBoxdagi Object shaklida qo‘shishgan ma’lumotlarni o‘qib olish: 
id = (int)ComboBoxl->Items->Objects[ComboBoxl->ItemIndex]