15-Mavzu: Qozog‘iston Respublikasi tabiiy boyliklari, mamuriy-hududiy tarkibi

15-rasm. Qozog’iston foydali qazilmalari xaritasi

Mamlakat neft zahiralariga ham O‘rta Osiyoda eng boy mamlakatdir. Asosiy konlari Ural-Emba-Aqbo’ta va Mang’ishloq (Mang’istov) neft’-gazli mintaqalarida joylashgan. Aniqlangan zahiralariga ko’ra neft’ 3,2 mlrd. t. ni va tabiiy gaz 6 trln m³ni tashkil qiladi. Hozirgi vaqtda 60 kon faoliyat ko’rsatmoqda.

Respublikada dastlabki neft konlari XX asr boshlaridan aniqlangan (Dossor-Makat-Emba), 60 yillar davomida Mang’ishloq (Jetiboy, Uzen, Tasbolat kabilar) konlaridan foydalanish boshlandi. Ularning nefti yengil, uchuvchan birikmalarga ancha boy, shu bilan birga tarkibida smola va parafin birikmalari ko’p (50%). 70-80 yillar davomida eng istiqbolli Bo’zachi, Tengiz, Qalamqas, Qarajanbas, Qizilo’rda viloyatida Qumko’l konlari aniqlandi. Bular orasida o’zining zahiralari kattaligiga ko’ra Tengiz jahondagi eng yirik birinchi beshlikka kiradi.
16-rasm. Qozog'iston-Xitoy neft quvuri

So’nggi yillarda bir qator gaz konlari ham aniqlanadi. Bular Ustyurtdagi Joman, Quyonquloq, Yaxshi Quyonquloq, Cho’mishti, Oqko’l, Qiziloy hamda Mang’itloq yarim oroli janubidagi Oymasha konlaridir. Mamlakatning neft’ va gaz konlari zahiralari ko’pligiga qaramay joylashgan o’rni ancha noqulayligi bilan ajralib turadi. Ular aholi eng siyrak va qurg’oqchil G’arbiy rayonlarda asosiy iste’mol rayonlaridan juda uzoqda joylashgan. Metall rudali mineral resurslar bo’yicha Mamlakat nafaqat MDHda, balki jahondagi eng boy mamlakatlardandir. Muhimi u ham qora, ham rangdor metallarga boy. Ayniqsa rangdor metall rudalari xilma-xilligi va zahiralariga ko’ra alohida ajralib turadi. Hozirgi vaqtda 74 mis koni aniqlangan. Bular Jezqazg’an, Sayak, Qo’ng’irot, Bo’zshako’l, Chatirko’l va boshqalar.Polimetall konlari orasida Ziryan, Uskemen, Leninogorsk, Zmeynogorsk, Belousov (Sharqiy Mamlakat), Tekeli, Achisoy eng yiriklaridan hisoblanadi. Shuningdek, boksit (Arqaliq, To’rg’ay), xromit (Donskoe), vol’fram, molibden, kumush, oltin, nikel’ kabilarning ham o’nlarcha konlari mamlakatning turli hududlari bo’ylab joylashgan.
Mamlakat O‘rta Osiyo davlatlari orasida ancha boy temir ruda zahiralariga ega bo’lgan davlat hisoblanadi. Uning hissasiga MDH davlatlari umumiy zahiralarining 17% to’g’ri keladi. Qustanay oblastida Sokolov-Sarbay, Kachar, Ayak, Lisakovskiy, O‘rta Mamlakatda Atasuv, Qorajol, Shimoliy Orolbo’yi kabi temir ruda konlari eng ahamiyatlidir. SHuningdek respublika marganets konlariga (Jezdi) ham nisbatan boy. Kimyoviy mineral resurslari ham ancha xilma-xil va boy. Bu xil resurslarining asosini fosforit konlari tashkil qiladi. Qoratov fosforit havzasi zahirasi va sifat ko’rsatkichlariga ko’ra MDHdagina emas, balki jahondagi eng yirik konlardan hisoblanadi. Bundan tashqari Aqto’be (Aktyubinsk) fosforit koni ham respublika xalq xo’jaligida ahamiyatli.Mamlakatda tuz mineral boyliklari juda xilma-xil va keng geografiyaga ega. Tuz zahiralari shunchalik kattaki, ularni agar respublika hududida yoyib chiqilsa, 70 smlik qatlamni tashkil qilgan bo’lar edi. Tuzlarning deyarli barcha turlari bor.Noruda qurilish mineral resurslari ham katta zahiralarda va xilma-xillikda mavjud. Ular orasida asbest (Jetig’ara), grafit, slyuda, flyuorit, dolomit, ohaktosh kabilar alohida ahamiyatga ega. Boshqa xil tabiiy resurslardan Mamlakat deyarli barcha turdagi tugamaydigan resurslar (quyosh radiatsiyasi, shamol, geotermal kabilar)ga ancha boy. Mamlakatning eng muhim boyliklaridan biri yer resurslari (270,1 mln ga) bo’lib, u ko’rsatkichlariga ko’ra MDHdagi yirik respublikalardan hisoblanadi. Bu yerdagi yer maydonining 82 % i qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlardir. Uning yaylovlari va o’tloqlari 190 mln ga, xaydaladigan yerlar esa 30,2 mln ga. Mamlakat xaydaladigan yerlar maydoni bo’yicha jahonda oltinchi o’rinda. Yaylovlari va o’tloqlari maydoni bo’yicha esa jahonda turtinchi o’rinda. SHu bilan birga suv resurslariga uncha boy emas. Umumiy iqlimiy hususiyatlariga bog’liq holda suv zahiralari o’zgarib to’radi. Mamlakatda ichki suv resurslari 115,3 mlrd m³ ni tashkil etadi. Uning 60,4 mlrd m³ suv zahirasi respublika hududida, 54,9 mlrd m³ suv zahirasi esa qushni mamlakatlar hududidan kirib keladi. Mamlakat hududidagi ichki suv zahiralarining 62 % i Janubiy Mamlakatga, 30 % i Shimoliy Mamlakatga, 4,8 % i O‘rta Mamlakatga, qolgan qismi esa boshqa hududlarga tegishlidir.
Mamlakatda umumiy soni 85 mingga yaqin daryo, 48 mingdan ortiq ko’llar bor. 8 mingga yaqin ko’llarning o’zunligi 10 km-dan oshadi. Ko’llarning umumiy maydoni 45 ming km², uning 94 % ning maydoni 1 km²- dan oshmaydi. Balxash, Zaysan, Olako’l, Tengiz, Sileti, Sasiqko’l, Qushmurun, Marqako’l yirik ko’llar hisoblanadi. Yer yuzasining faqat 4 % qismi (11 mln ga) o’rmonli hududlar hisob-lanadi. Shuningdek, rekreatsiya resurslarining imkoniyatlari ham katta. Xilma-xil tabiiy landshaftlar, ko’llar (ularning soni 40 mingdan ortiq), mineral suv manbalari va shifobaxsh balchiqlar va boshqalar respublika rekreatsiya resurslarining asosini tashkil qiladi.