16 –lekciya. O'Simliklar gen tarawi temanıń maqseti

16 –LEKCIYA.
O'SIMLIKLAR GEN TARAWI
Temanıń maqseti: Aqırǵı izertlewlerden málim bolıwısha, zıyan etkeziw hám transformaciya ushın pútin Ti-plazmida kerek emes, bálki T-DNK dıń shetuchastkası hámTi –plazmidanin’ virulentlikke juwapker bir uchastkasınıń ózi jetkilikli bolıp tabıladı.
Joba :
1. Ti-plazmidadan T-DNK restriktazalar
2. Ósimlik kletkasına konstruktsiyalangan Ti-plazmidani kirgiziw metodları
3. Gen injenerligi járdeminde awıl xo'jaligi ushın tómendegi ósimlikler jaratıw
Ádebiyatlar : 75006
Tiykarǵı túsinikler: T-DNK, NativTi-plazmida, A. Tumefaciens, Ekspressiya.
Ilimpazlar kletkasına biyganagenlerdi kirgiziw boyınsha alıp barǵan izertlewlerinde jańa hádiyselerge gúwa bolǵanlar. Anıqlanıwınsha, bir tájiriybelerdiń ózinde birdey DNK konstruktsiyasi menen transformaciyalanǵan transgenklonlar, kiritilipatırǵan gen ekspressiyasi boyınsha bir-birinen parıqlanar ekenler. Ekspressiya dárejesi kóplegen faktorlarǵa baylanıslı bolıp ol ásirese kiritilip atırǵan gendiń yadro xromatinini qaysı bólegine túsiwine baylanıslı eken. Bunnan tısqarı, yadro genomiga DNK konstruktsiyalanganda bir qansha ózgerislerge ushraydı (duplikatsiya, inversiyahám b.) jáne bul ekspressiyanin’ tómenlewine alıp keledi. Taǵı anıqlanıwınsha, qollanilanilip atrg’an
Transformaciya proceduraları xojayın genomi ushın da bıyparq emes bolıp tabıladı.
Birinshiden, trans gennin’ jaylasıwı qaysı bolıp tabıladı xojayın genin baslanǵısh strukturasın buzıwı menen birgelikte onıin aktivatsiyalaydi.
Ekinshiden, ósimlik genomiga genler agrobakteria yamasa fizikalıq ótkerilgende, túrli kórinistegi qayta dúzılıwlar, hátte xromosoma fragmentleriniń translokatsiyasi na shekem gúzetiledi. Bulardıń barlıǵı ósimlik genomini normal iskerlik kórsetiwin ózgertiredi.
Ósimlikke kerekli gendi tutatuǵın Ti-plazmida izbe-izligin kirgiziwdiń 2 qıylı metodı jaratılǵan :
1-metod - «oraliq vektorlar» metodı (kointegrativvektorlar ) - pBR 322 ishek tayaqshasinan paydalanıwǵa tiykarlanǵan.
Ti-plazmidadan T-DNK restriktazalar járdeminde kesiledi hám Ye. soli de klonlash ushın pBR 322 plazmidasiga jaylastırıladı. T-DNK plazmidali bakteriyalar kóbeytiriledi hám plasmida ajıratıp alınadı. Keyininen klonlangan T-DNKgarestrik taza járdeminde kerekli gen jaylastırıladı. Payda bolǵan T-DNKli recombinant molekulataǵı bir bar úlken muǵdarda kóbeytiriledi, yaǵnıy ishek tayaqchasida klonlanadi. Sonnan keyin kon'yugatsiya járdeminde tolıq Ti-plazmidani tasıwshı agro bakteriyakletkasına kiritiledi. N ativ Ti-plazmidasinin’ T-segmentleri hám aralıq vektorlarortasında gomologik rekombinatsiya júzberedi. Bunıń nátiyjesinde gen jaylastırılǵan T-DNK normal DNK ornınanativTi-plazmidagakiredi. T-segmentkekerekligenlerjaylasqanTi-plazmidanitasıwshı A. tumefacienskletkalarıpaydaboladı. Olardıń náwbettegi kóshiriliwi agrobakteriyalarga tán bolǵan ápiwayı jol menen ámelge asıriladı.
Aqırǵıizertlewlerden málim bolıwısha, zıyan jetkeziwhám transformaciya ushınpútinTi-plazmida kerek emes, bálki T-DNK dıńshetuchastkası hámTi –plazmidanin’ virulentlikka juwapker bir uchastkasınıń ózi jetkilikl ibolıp tabıladı. Bulekiuchastkabirplazmidadabolıwıdashártemes. EgeragrobakteriyadavirsegmentliTi-plazmidahám T-DNKlibasqaplazmidabolsa, bulbakteriyalarósimlikkletkasıntransformaciyalashimúmkin. Bundayhaldaqálegen gen jaylastırılǵan T-DNK ósimlikgenomimenenintegraciyalanadı. Onıń ushın bakteriya kletkalarında gomologik rekombinatsiya júz bolıwı kerek emes. Biygana genler ekspressiyasi ushın T-DNKnin arnawlı promotori, mısalı no palisinte taza promotori kerek bolıp tabıladı.
Ósimlik kletkasına konstruktsiyalangan Ti-plazmidani kirgiziwdiń birneshe metodları bar. Bular dan eń ápiwayı tábiyusıl – konstruktsiyalangan shtammlarni ósimliktiń zálellengen bólegine kirgiziw bolıp tabıladı.

Suwret. Ti-plazmida tiykarinda da kointegrativ vektorniyaratilishi. Rp - restrik tazayordamida parchalanish
Boshqa metod – protoplastlarni agro bakteriyalar menen kokul'tivatsiyalaw joʻli menen transformatsiyalaw. Agrobakteriyalar yangi ajratib aling’an yaki bir kunlik protoplastlarga qoʻsilsa, bakteriyalar birlaspeydi ham, transformatsiy alanmaydi ham. Transformatsiyalash uchun 3 kunlik protoplastlarda hujayra devori qaytadan hosil boʻlgan boʻlishi kerak. Bul hol kletka deiywalin payda qiliwshi ha’m bakteriyalarni birlestiriwshi ingibitorlarni qosiw menen isbatlang’an. Kokul'tivatsiyalash davri (bu davrda protoplastlar agrobakteriyalar bilan agregatsiyalanadi), ya'ni bir sutkadan ortiq vaqtdan soʻng birlashmagan bakteriyalar qayta yuvish bilan olib tashlanadi. Soʻng oʻsimlik hujayralari gormonlar qoʻshilgan muhitda oʻstiriladi. 3-4 haftadan soʻng koloniyalar gormonsiz muhitga oʻtkaziladi. Bu muhitda faqatgina transformatsiyalangan hujayralarning koloniyalari oʻsadi.
Usinday usul menen tamaki va petuninning transformatsiyalangan oʻsimlik-regenerantlari aling’an.
Aqirgi 10 yil ishinde sirtqi bazarda jan’a qasiyetlerge iye bolg’an transgen oʻsimliklarshig’a basladi . 1996 yili AQShda transgen oʻsimliklar iyelegen mayda n 3 mln. akr boʻlsa, 2002 yilga bul maydan 80 mlnshekem jetedi. Tiykarg’i transgen oʻsimliklar: joʻhori, soya, gerbitsid va hashorotlarga chidamli g'oʻzalardir.
Kunnen -kunge aholi sani artib barip atrgan sebebi insaniyat aldinda muhim bir mashqala , aziq-awqat o’nimlerini islap shig’ariw turipti. Jane birmashqala, bul tibbiyemlew. Bularni transgen oʻsimliklar jaratiw menen sheshiw mumkin .
Gen injenerligi jardeminde awil ojalig’i ushun oʻsimlikler jaratiw uchun takliflar kiritilgen:
1. Shibin shirkeylerge shidamli o’simlikler . Olardi jaratiw ushun oʻsimliklarning genomiga Basillus thuringiensis (bu mikroorganizm hashorotlar organizmida rawajlanip tenga qanotlilarda kasallik keltirib shig’aradi, odamlarga ta'sir qilmaydi)dan ajratib olingan toksin geni kiritiladi. Toksinni sintez qiladigan oʻsimliklar ayrim zararkunandalarga nisbatan chidamli boʻladi. Bularning bari dalalarda pestitsidlarni ishlatishni va atrof-ortaliq pataslawdi kemaytiradi.
2. Aziq-awqat o’nimlerdin’ quramin jaxsilaw.Ma'lumki, awil ojaliq eginlerinin hammesinin qurami ham almashmaydigan aminokislotalar va vitaminler jeterli mug’darda boʻlmaydi. Bularning oʻrnini toʻldirish ushun oʻsimliklarga vitamin yaki aminokislotalardi sintezlaydigan genlar kiritiledi. Hozirda tarkibida karatinoid koʻp boʻlgan transgen guruch va belokqa bay soya oʻsimligi aling’an.
3. Tovar sipatini jaxsilaw.Gullarge pigment sintezlewchi genlar kiritilib ajayib rangli gullar yaki beloklardi fluorestsentsiyalouwi genlardi kiritib qaran’g’da nur beruwshi dekorativ oʻsimliklar aling’an.
4. Gerbitsidlarga shidamli oʻsimliklardi jaratiw.
5. Oʻsimliklerdin shidamlilig’in asiriw. Ma'lumki, ayrim baliq ha’m shibin shirkeyler gidrofil beloklar ajratadi. Bul beloklar geni issi qalewshi oʻsimliklaredi siwiqqa shidamli qiliw ushun olarg’a kiritiledi.