17-Mavzu: Tаshqi sаvdo vа globаl iqtisodiyotgа qo’shilish siyosаti

6. eksport subsidiyalari. eksport bojlari va eksportni ixtiyoriy cheklash.
Ko`pchilik xollarda eksportni davlat tomonidan ragbatlantirish tadbiri sifatida ko`pgina mamlakatlarda eksport subsidiyalari ko`llaniladi. Bunda tajriba - konstruktorlik ishlari va eksportga mo`ljallangan ishlab chikarishni bevosita moliyalashtirish yoki bu maksadlarga davlat byudjetidan imtiyozli kreditlar berish ko`zda tutiladi.
Eksport subsidiyalari turli shakllarda ko`llaniladi. Bularga:
- eksportyor firmalarga yoki xorijiy sheriklarga past foizli kreditlar berish;
- reklama xarajatlarini davlat xisobidan koplash, bozor kon’yukturasi xakida tekin axborot etkazib berish;
- firmalarga ishlab chikarish xajmidagi eksport ulushiga muvofik solik imtiyozlarini berish;
- bevosita subsidiyalash kiradi.
Eksport subsidiyalarining berilishi milliy ishlab chikaruvchilarining tashki bozorda rakobatbardoshligini oshiradi. Ammo importyor davlatlar tomonidan kiritiladigan kompensatsion import bojlari bu yutukni yo`kka chikarishi mumkin. Okibatda eksportyor davlat byudjeti yo`kotishga uchraydi, importyor davlat byudjeti esa ko`shimcha daromad ko`radi. Bu tadbir dempingga karshi kurash ko`rinishlaridan biridir.
Dempinga karshi karatilgan bojlar jaxon amaliyotida keng ko`llanilib, o`zida ko`shimcha import bojlarini aks ettiradi. Ular odatda, jaxon narxlaridan yoki import kilayotgan mamlakat ichki narxlaridan past narxlar bo`yicha, eksport kilinayotgan maxsulotlarga o`rnatiladi. Bu bojlarni belgilash xakidagi karorni xalkaro sud maxalliy ishlab chikaruvchilar va sotuvchilar murojaatidan so`ng chikaradi xamda uning mikdorini va to`lash tartibini belgilaydi. Masalan, dempingga karshi bojlar o`z valyuta resurslarini to`ldirish maksadida jaxon bozoriga xom ashyo resurslarini eksport kilishni ko`paytirgan sobik ittifokdosh respublikalarga nisbatan faol ko`llanilmokda.
Eksportga tariflar yoki eksport bojlari kiritilishining okibati import bojlari kiritilishi okibatining aynan aksidir. eksport bojlari kiritishishi sharoitida maxsulotlar ichki baxosi ularning tashki baxosidan pasayadi. Bunday vaziyatlarda ichki iste`mol o`sadi, ishlab chikarish va eksport kamayadi. eksportga bojlarni joriy kilish natijasida milliy ishlab chikaruvchilarda yo`kotishga duch bo`ladilar. Tanki bozordagi baxolarga nisbatan ichki baxoning kamayishidan iste`molchilar yutukka erishsa, davlat esa daromadga ega bo`ladi.
Ixtiyoriy ravishda eksportni cheklash eksport kvotalarining bir turi bo`lib, xorij mamlakatlarining ayrim mamlakatlarga “ixtiyoriy” eksport mikdorlarini cheklashdan iborat.
Bu erda «ixtiyoriy so`zi» shartli xarakterga ega. CHunki, eksport kilayotgan mamlakat savdo siyosatida o`z xamkorlari tomonidan birorta noxushlikka duch kelmasligi uchun eksport mikdorini cheklaydi.
Ixtiyoriy ravishda eksportni cheklash ikki xil xususiyatga ega:
1. Ixtiyoriy ravishda eksportni cheklash milliy iste`molchilar uchun tarif va kvotalarni belgilashga nisbatan ancha sezilarsiz. SHuning uchun iste`molchilar ularni e`tiborsiz kabul kiladilar va xukumatga norozilik bildirmaydilar.
2. Ixtiyoriy ravishda eksportni cheklash sharoitida xorij iste`molchilari ular sotib olayotgan eksport maxsulotiga yukorirok narx belgilashlari mumkin.
SHunday kilib, xorijliklar ixtiyoriy ravishda eksportni cheklash sharoitida eksportyor ko`rgan yo`kotishlarni narxlarni oshirish xisobiga koplashadi.
Savdo siyosatini amalga oshirishning ko`rib o`tilgan usullarining xar biri ijobiy jixatlari bilan birga salbiy okibatlarga xam ega. Mamlakat iktisodiyotining rakobatbardoshligi darajasi kuchayib borgani sari tashki savdo liberallashtirib boriladi. Mamlakatning xalkaro savdo tashkilotlariga a`zo bo`lishi bu jarayonining konuniy natijalaridan biridir. Tashki savdoni erkinlashtirilishi iktisodiyotda bozor munosabatlarini yanada rivojlantirishga olib keladi.
Jahon iqtisodiyotida ro‘y berayotgan globallashuv va so‘nggi kuzatuvlar asosida shunday xulosaga kelish mumkinki, xalqaro savdo, moliya, kapital va kreditlar hamda axborot oqimi, shuningdek, integratsiyalashgan bozorlarning kengayishi va tobora chuqurlashi yuz bermoqda, – deydi iqtisod fanlari doktori Nodir Jumayev.
Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev 2020 yil 24 yanvardagi Oliy Majlisga yo‘llagan Murojaatnomasida “... nima uchun bizga iqtisodiy integratsiya kerak! Bizning tashqi savdoga chiqadigan yuklarimizning 80 foizi Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Rossiyaning tranzit yo‘laklari orqali o‘tadi. Shuningdek, tayyor mahsulotlarimiz eksportining 50 foizi, ayrim tovarlar bo‘yicha esa 80 foizi Rossiya, Qog‘og‘iston, Qirg‘iziston hissasiga to‘g‘ri keladi. Ana shu omillarni inobatga olib hamda Rossiya va Qozog‘istonga ishlash uchun borgan fuqarolarimizga qulay shart-sharoit yaratish maqsadida bugungi kunda O‘zbekistonnning Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi bilan hamkorlik qilish bilan bog‘liq masalalar o‘rganilmoqda. Biz, albatta, ushbu jiddiy masalada, eng avvalo, xalqimizning manfaatlaridan kelib chiqib, uning xohish-irodasiga tayanamiz. Shuning uchun xalq vakillari bo‘lgan deputat va senatorlarimiz parlament palatalarida mazkur masalani atroflicha muhokama qilib, o‘z zimmalariga mas’uliyatni olgan holda, asoslangan xulosalarini aytishlari kerak”, deb ta’kidlab o‘tgan edilar.
Darhaqiqat, globallashuvning zarurati mamlakatimiz tashqi savdodasida hamkor davlatlarning ahamiyati va integratsiyaning zaruratini o‘zida aks ettirmoqda. Shu nuqtai nazardan, O‘zbekiston iqtisodiyotining o‘sish sur’atlarini mustahkamlash, savdo munosabatlarnini erkinlashtirish blan birga kapital va ishchi kuchi xarakatini soddalashtirilishida integratsion jarayonlarning roli o‘zining dolzarbligini ko‘rsatmoqda.
So‘nggi vaqtlarda Jahon Savdo Tashkiloti (JST), YevroOsiyo iqtisodiy ittifoqi (YeOII) haqida, unga mamlakatimizni qo‘shilish qo‘shilmaslik masalalari, umuman olganda xalqaro iqtisodiy integratsiyalarning foyda va zararlari xususida turlicha qarashlar paydo bo‘ldi. Ta’kidlash lozimki, jahon iqtisodiyotida ro‘y berayotgan globallashuv va so‘nggi kuzatuvlar asosida shunday xulosaga kelish mumkinki, xalqaro savdo, moliya, kapital va kreditlar hamda axborot oqimi, shuningdek, integratsiyalashgan bozorlarning kengayishi va tobora chuqurlashi yuz bermoqda.
Iqtisodiy globallashuv – bu tarixiy jarayon bo‘lib, inson kashfiyotlari va texnologik taraqqiyotning natijasidir. U jahon iqtisodiyotida integratsiyalashuv jarayonlarining jadallik bilan o‘sib borishini (xususan, savdo va kapital oqimlari orqali) anglatadi. Bu tushuncha ba’zan insonlar (ishchi kuchi) va ilm-fanning (texnologiya) xalqaro hududlar bo‘ylab harakatini ifodalashda ham ishlatiladi. Bundan tashqari, globallashuv tushunchasi keng madaniy, siyosiy va iqtisodiy holat bilan bog‘liq o‘lchovlarni ham qamrab oladi. Bu tushunchaning ishlatilishi XX asrning 80- yillarida ommaviy tus olgan bo‘lib, u o‘zida xalqaro o‘tkazmalarni amalga oshirishni soddalashtiruvchi va tezlashtiruvchi texnologik imkoniyatlarni aks ettirgan. U inson iqtisodiy faoliyatining turli darajalarida asrlar davomida amal qilib kelgan o‘sha bozor kuchlarining^[1] milliy chegaralarni e’tiborga olmay uzluksiz kengayishini anglatadi.
Bozorlar raqobat va ishchi kuchining ixtisoslashuvi orqali samaradorlikni rag‘batlantiradi, ya’ni insoniyat imkon qadar samaradorlikka intiladi. Global bozorlar insoniyatga jahon bo‘ylab ko‘proq va kattaroq bozorlardan foydalanish borasida kengroq imkoniyatlarni taqdim etadi. Bu shuni anglatadiki, ular yanada ko‘proq kapital oqimi, texnologiya, arzon import va yirik eksport bozorlariga kirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Lekin bozorlar samaradorlikning oshishidan ko‘riladigan manfaatlarni barcha uchun teng taqsimlanishini kafolatlay olmaydi.
Globallashuv kechagina sodir bo‘lgan voqelik emas. Ba’zi tahlilchilar jahon iqtisodiyoti 100 yillar oldin ham bugungi kundagidek globallashganligini e’tirof etadilar. XIX asr oxirlariga kelib, milliy daromad tarkibidagi tashqi savdo oqimining ulushi deyarli bugungi kundagidek edi, zero, kapital, transferlar nisbatan yirikroq, insonlarning ko‘chib o‘tishi darajasi immigratsiyaga to‘siqlarning mavjudligiga qaramay bugungi kunga nisbatan yuqoriroq bo‘lgan. Lekin shuni tan olishimiz kerakki, bugungi kunda tijorat va moliyaviy xizmatlar avvalgi davrdagiga nisbatan ancha taraqqiy etgan va chuqur integratsiyalashgan.
Jahon iqtisodiyotidagi globallashuv jarayoni hozirgi bosqichining asosiy farqli xususiyati zamonaviy elektron kommunikatsiyalari tufayli moliya bozorlarining yanada integratsiyalashganligidir. Globallashuv XX asrning oxirgi o‘n yilligida hukmron kuchga aylandi va o‘ziga xos yangi xususiyatlar kasb etdi:
- yangi bozorlar (ya’ni zamonaviy vositalar bilan tinimsiz ishlovchi o‘zaro bog‘langan moliya bozorlari, global iste’mol mollari bozorlari, elektron-tijorat va sh.k.);
- yangi o‘yinchilar (ya’ni multimilliy korporatsiyalar, Jahon savdo tashkiloti, hududiy bloklar);
- yangi qoidalar (ya’ni savdodagi ko‘p tomonlama kelishuvlar, inson huquqlari va global muhit bo‘yicha konvensiyalar);
- yangi aloqa vositalari (ya’ni, telefon, faks, elektron pochta).
Bundan tashqari, globallashuv tovarlar va kapitallarning harakatidagi ob’yektiv va sub’yektiv to‘siqlarning olib tashlanishi natijasida davlatlararo aloqalarning rivojlanib borishini anglatadi.