18-мавзу: энг янги даврда англия, франция, германия ва ақШ

Parlament roliniń tómenlewi. Parlament 30-jıllardıń ortalarınan baslap derlik hár-jılı 
húkimetke ayrıqsha kepillikler usınıs etip turdi. Kabinetlerdiń ózi tez-tez almasıp, aqıbette bul 
kepillikler joqarı byurokratiya qolında toplanıp qaldı. 
Parlamenttiń húkimet ústinen turıwshı organ retindegi áhmiyeti de kúshsizlenip bardı. 
Kabinetlerdiń táǵdiri kóbinese tikkeley parlamentariyler tárepinen emes, bálki túrli partiyaliq 

---

7 / 25 
emes shólkemler, partiyalar, isbilermenler toparları, kásiplik awqamları tárepinen sheshile 
basladı. Parlament deputatları kóbinese olardıń kórsetpelerin orınladı. 
Úshinshi Respublika parlamenti roliniń tómenlep ketkenligine ayqın mısal retinde 1939-
jıldıń sentyabrinde onıń ruxsatisiz Germaniyaǵa qarsı urıs daǵaza etilgenligin kórsetiw 
múmkin. Sonlıqtan, 1875-jılǵı Konstituciyalıq nızamnıń 9-statyasına kóre parlamenttiń 
razılıǵısız urıs járiyalaw múmkin emes edi. 
  
3. Eń jańa dáwirde Germaniya 
Germaniyada noyabr revolyuciyası jáne onıń aqıbetleri. Rossiyadaǵı Oktyabr 
waqıyaları hám Sovet mámleketiniń shólkemlesiwi Evropa mámleketlerine kútá úlken tásir 
etti. Áwele Germaniya sol joldan bardı. 1918-jıl gúzde nemis armiyasınıń tar-mar etiliwi bul 
waqıyalardı tezlestirip jiberdi. Germaniyada da jumısshı hám soldat deputatları Sovetleri 
payda bolǵan edi. 
1918-jıl 9-noyabrde Berlinda monarxiya awdarıldı. Kayzer Vilgelm II qashıp ketti. 
Germaniyadaǵı bul waqıyalarǵa social-demokratiyalıq partiya basshılıq etti. Onıń 
basshılarınan dúzilgen húkimetke Ebert basshılıq qılatuǵın edi. Húkimet Deklaraciya qabıl 
etip, jumısshılarǵa 8 saatlıq jumıs kúni hám kollektiv shártnamalar dúziw erkinligi 
daǵazalandı
4
. Húkimet «jeke múlk qorǵalıwın» hám bank fondları qol qatılmaslıǵı kepilledi, 
jumısshılardı quralsızlandırıw hám burjuaziyanı qurallandırıw sharaların kórdi, Sovetlardi 
siyasiy iskerlikten shetlestirdi, jańa konstituciya islep shıǵıw hám tastıyıqlaw huqıqına iye 
bolǵan Shólkemlestiriw jıynalısı tayarlandı. Qızıl Armiya dúziw qadaǵan etilgen, lekin usınıń 
menen bir waqıtta asıǵıslıq penen ofitserlarden hám ayrım soldatlardan ibarat «soqqı 
beretuǵın» hám «temir» otryadlar dúzilgen. Ebert húkimeti ashıqtan-ashıq kontrrevolyuciya 
tárepke ótip ketken. Bul 1918-jıl dekabrde bolıp ótken Sovetlardıń pútkilgerman siezdinen 
keyin júz bergen edi
5
. 
Ebert húkimeti sol siezdten keyin de nızam shıǵarıwshı hám atqarıwshı organ bolıp 
qalǵan edi. 
1918-jıl dekabrde dúzilgen Germaniya kommunistlik partiyası Ebert húkimetin awdarıw 
ushın gúres alıp barǵan. Lekin ol bastırılǵan. K.Libknext, R. Lyuksemburg óltirilgen
6
. 
Noyabr revolyuciyası nátiyjesinde Bavariyada da respublika daǵaza etilgen edi. 1919-jıl 
13-aprelde Sovet hákimiyat daǵaza etildi. 
Respublika húkimeti Kommunistlik partiya hám «ǵarezsizshiler» partiyası, yaǵnıy 
social-demokratlar partiyası wákillerinen dúzilgen. Húkimet baslıǵı Yevgeniy Levine edi. 
Bavariya sovet húkimeti banklerdi milliylestirdi, fondlardı mal-múlkin tartıp aldı, islep 
shıǵarıw ústinen jumısshı qadaǵalawı ornatdı, proletariattı qurallandırdı, Qızıl Armiya dúzildi. 
Respublika 1919-jıl 1 mayǵa shekem jasadı. 
Noyabr revolyuciyası hám ǵalabalıq revolyuciyalıq háreketlerdiń jáne de ósiwinen 
ezilgen burjuaziya jumısshılardı jazalaw hám óz húkimranlıǵın bekkemlew maqsetinde jańa 
qurallardı izlep, áskeriylesken kerirevolyuciyalıq shólkemler («Konsul», «Viking» sıyaqlı 
awqamlardı) hám «kewilli» otryadlar dúzdi. 1919-jılda burınǵı Kayzer armiyasınıń ayıpker 
oficer hám soldatlarınan, eń reaktsion hám shovinistik elementlerden ibarat fashistlik partiya 
4
Kennedy, P. (1988), “Military Effectiveness in the First World War,” in A.R. Millettand W. Murray, eds, Military 
Effectiveness, vol. 1, The First World War, Boston:Allen & Unwin. р.329-350. 
5
Herwig, H.H. (1988), “The Dynamics of Necessity: Germany Military Policy Duringthe First World War,” in A.R. Millett and 
W. Murray, eds, Military Effectiveness,vol. 1, The First World War, Boston: Allen & Unwin, 80-115. 
6
Lee, J. (1975), “Administrators and Agriculture: Aspects of German AgriculturalPolicy in the First World War”, in Winter, 
J.M. (ed.), War and EconomicDevelopment: Essays in Memory of David Joslin, Cambridge: Cambridge University Press, 229-238. 

---

8 / 25 
dúzildi
7
. Bul partiya óziniń túp maqsetin nıqaplaw maqsetinde «Miliy socialistik jumısshı 
partiyasi» dep ataldı. Bul partiya programmasında demogogik pátte jumıs kúnin kemeytiw 
hám mıynet haqın ásirıw, dıyxanlarǵa jer beriw hám sútxorlıq payızın bıykarlaw, mayda 
sawdagerlerge arzan kredit beriw, universal magazinlerdi joǵaltıw, trestlerdi mámleket 
ıqtıyarına alıw hám taǵı basqalar wáde etildi. Adolf Gitler 1920-jıldan baslap fashistlik