18-mavzu. Pul, kredit siyosati va uning asosiy instrumentlari

18-mavzu. Pul, kredit siyosati va uning asosiy instrumentlari
18.1. Pul, kredit siyosati haqida tushuncha.
Pul-kredit siyosati - hukumatning pul muomalasi va kredit sohasida olib boradigan bosh yoʻli va mamlakat iqtisodiyoti barqarorligini va uning samarali faoliyatini taʼminlashga, pul tizimini lozim darajada mustahkam sak/gab turishga qaratilgan chora-tadbirlari. P.-k.s. davlat iqtisodiy siyosatining tarkibiy qismi boʻlib, odatda, uni Markaziy bank amalga oshiradi. P.-k.s. orqali muomaladagi ortiqcha pul massasi qisqartiriladi yoki koʻpay-tiriladi, inflyasiyann pasaytirish chora-tadbirlari koʻriladi. Markaziy bank P.-k.s.ni olib borishda pul bo-zoriga toʻgʻridan-toʻgʻri — oʻzining boshqaruv vakolatlari yordamida va pul emissiyasi orqali taʼsir oʻtkazishi mumkin.
P.-k.s. bevosita va bilvosita vositalar orqali amalga oshiriladi. Bevosita vositalar — moliyaviy institutlardagi moliyaviy aktivlar narxlari (foiz stavkalari)ni yoki ular haj-mini toʻgʻridantoʻgʻri boshqarish orqali olib boriladi. Markaziy bank tomonidan tijorat banklaridagi mavjud depozit kurinishidagi pullarni hamda ular tomonidan beriladigan kreditlar narxlari va hajmi nazorat qili-nadi. Bilvosita vositalar — Markaziy bank tomonidan moliyaviy institutlar resurslarita bozor mexanizmlari (majburiy zaxiratalablari, ochiq bozordagi operatsiyalar, tijorat banklarini qayta moliyalash va Markaziy bankning hisob stavkasi, tijorat banklaridan depozitlarni qabul qilish va boshqalar) orqali iqtisodiyotdagi pul massasiga taʼsir etiladi.
Markaziy bank foydalanadigan vositalarning har biri foiz stavkalarining oʻsishiga, kreditlash va qarz olish hajmini kamaytirishga, lozim boʻlganda foiz stavkalarini oshirishga yoki, aksincha, tushirishga xizmat qiladi. Ochiq bozordagi operatsiyalar, majburiy eng kam zaxiralarning boʻlishi, hisobga olish siyosati, valyuta siyosati P.-k.s.ning asosiy tarkibiy qismlarini tashkil etadi
18.2. Pul qoidasi va pul-kredit siyosati
Keynschilar va monetaristlar o’rtasidagi asosiy farq shundaki, ular davlatning xo’jalik hayotidagi rolini turlicha ko’radilar. Keynschilar iqtisodiyot raqobatli kuchlar stixiyali harakati bilan bartaraf qilinishi mumkin bo’lgan stagnatsiyaga surunkali tendensiyaga egaligidan kelib chiqadilar. Shuning uchun iqtisodiy o‘sishni rag’batlantirish uchun faol hukumat siyosati talab qilinadi.
Monetaristlar zamonaviy davlat o‘z zimmasiga olayotgan iqtisodiy va ijtimoiy funksiyalarga keskin salbiy munosabat bildiradilar. Ular uchun bu iqtisodiy beqarorlikning asosiy sababidir. Ular ayniqsa, daromadni tenglashtirish va ijtimoiy guruhlar o’rtasidagi katta farqni yo’qotishga intiluvchi «umum farovonlik davlati» (welfare state) g’oyasini qabul qila olmaydilar. Monetaristlar «kollektivizm» tendensiyasini rad etib, raqobatli, monopoliyagacha kapitalizm yutuqlarining ifodasi sifatida «bozor vositasida individuumlarning ko’ngilli kooperatsiyasi»ni unga qarshi qo‘yadilar. Fridmanning ta‘kidlashicha, aynan shunday tizim jamiyatning har bir a‘zosiga «shaxsiy erkinlik»ni kafolatlaydi.
Monetaristlar va keynschilar o’rtasida davlatning xo’jalik hayotidagi roli masalasi bo‘yicha fikrlar qarama-qarshiligi yakuniy hisobda hukumat organlari tomonidan konyunkturaga — pul-kredit siyosati va fiscal siyosatga ta’sir etish uchun foydalaniladigan makroiqtisodiy nazoratning ikki asosiy vositasini bir-biriga qarshi qo’yishda namoyon bo‘ladi.
Markaziy bankning pul massasi hajmiga ta’siri bilan bog’liq birinchi siyosat turi monetaristlar tomonidan eng samarali va tovar-pul munosabatlari tizimiga organik kiradigan siyosat sifatida baholanadi. Soliq stavkalarini o‘zgartirish va davlat qarzlarini boshqarish bilan ifodalanuvchi ikkinchi siyosat esa ular tomonidan hukumat apparatining o‘zboshimchaligi bilan bog’lanadi va xo‘jalik rivojlanishi uchun samaradorligi past sifatida baholanadi. Xo’jalik mexanizmining aniq sozlash mumkin emasligini Fridman monetar va fiskal tadbirlar samarasining namoyon bo‘lishida uzoq va tebranuvchan vaqt farqining mavjudligi bilan asoslaydi. Hukumatning xo’jalik sohasidagi noqulay holatlarga (iflyatsiya, pasayish, ishsizlik) doimiy qarshilik ko’rsatishga harakatlari xo’jaliklarning o‘zini-o’zi korrektirovkalashini qiyinlashtirib, ularga yolg’on signallar beradi xolos. Shuning uchun rivojlanish barqarorligini ta‘minlashning eng yaxshi yo’li — joriy konyunkturaga bog’liq bo’lmagan «ko’r qoida»dir.
Biroq fiskal omillar diskreditatsiyasida eng m uhim rolni m onetaristlar ilgari surgan davlat xarajatlarini m oliyalashtirish jaray o n id a xususiy investitsiyalami siqib chiqarish sam arasi 0’ynaydi.
Siqib chiqarish sam arasi qanday am al qiladi? Soliq stavkalarini oshirshida bevosita xarid kuchini aholidan olib q o ‘yish ro ‘y beradi.
Agar bu mablagMar qo’shim cha pul chiqarish yo’li bilan joylashtirilm asa, um um iy talab qisqaradi. D efitsitni qoplash uchun zayom larni joylash- tirishga keladigan bo’lsak, pul bozorida ssuda fondlari cheklangan sharoitlarda bu foiz m e’yorining keskin o ‘sishiga olib keladi, bu esa yana xo’jalik faolligiga salbiy ta ‘sir ko’rsatadi. A w alo foizning o ‘sishi xususiy kompaniyalarni tashqi m anbalardan m oliyalashtirishni qiyinlash- tiradi, chunki qimmatli qog’ozlar kurs qiymati foiz stavkalari baiandligiga teskari nisbatda o ‘zgaradi. B oshqa salbiy holatlar ham vujudga keladi, m asalan, m ablag’lam ing davlat obligatsiyalari bozoriga kuchli oqim i iste’mol xarajatlarining qisqarishiga olib kelishi m u q a rra r. F aq at m arkaziy bank tom onidan kuchaytirilgan pul em issiyasigina kapital bozoriga davlat moliyalashtirishi ta ‘sirini neytrallashi va foiz darajasini pasaytirishi m um kin. Bundan kelib chiqadiki, «sof» fiskal siyosatning o ‘zi neytral. U yaratuvchi ikki qaram a-qarshi sam ara bir-b irin i so ‘n - dirishi m um kin.
Keynschilar iqtisodiy siyosatda aw alo m anevr qilish san ‘atini, davlat nazorati organlarining xo’jalik rivojlanishi b o iajak tend en siy alarin i oldindan to ‘g ‘ri aytib berish qobiliyatini ko’radilar. D avlat siyosatining asosiy m aqsadi m ehnat resurslari bandlik darajasining yuqori boMishiga erishish va ishlab chiqarishning m aksimal sur’atini ta’m inlashdan iborat.
M onetaristlar uchun birlamchi vazifa — narx barqarorligini, pul birligi barqarorligini ta ‘minlash hisoblanadi. ishchi kuchi bozoridagi hoiat va chiqarilayotgan mahsulot hajmi ularning modellarida sutrkutura omillari harakati bilan belgilanadi va ularni iqtisodiy siyosat chora-tadbirlari bilan 0’zgartirib boMmaydi. Shu sababli ular «aktivizm» va har qanday kuch bilan konyunkturaning davriy tebranishlarini bartaraf qilishga intilishga qarshi chiqadilar.
Bu um um iy qoidalardan turli tartibga soluvchi chora-tadbirlar sxe-malari kelib chiqadi. Keynsning sxemalarida «oraliq nishon» (maqsad— interm ediate target) bo’lib kapitalni investitsiyalash jarayonida katta rol o ‘ynaydigan foiz m e’yori xizm at qiladi. M onetaristlar esa pul- kredit siyosatining asosiy m aqsadi pul massasi deb hisoblaydilar, bu ularning sxem alarida iqtisodiy faollik holatining kaliti hisoblanadi.
M onetaristlar evolutsiya jarayonida iqtisodiy tartibga solishning Keyns vazifalarini hal qilishga moslashtirilgan an ‘anaviy pul-kredit va bank institutlarini tubdan qayta qurish taklifi bilan chiqadilar. Xususan, ular m arkaziy bankning diskretsiya siyosatiga qarshi chiqib, iqtisodiy siyosatda avtom atizm va pul qoidasini qoMlashning asoslanganligi taraf- dori boMadilar. M. Fridm an, m asalan, pulning o lsish sur’atini tan- lashda yakuniy m ahsulot n a rx in in g uzoq muddatli barqaror darajasiga yo’naltirish zarur deb hisoblaydi. U pul massasining yiliga o’rtacha 4% m exanik o ‘sish qoidasini kiritishni taklif qildi. Bu raqam 3%lik real m ahsulot o ‘sishi va 1 %Jik pul muomalasi tezligining uzoq muddatli pasayishidan tarkib topadi. B unda qoidaga qat’iy xarakter berilishi lozim: u konyunktura tebranishlarini hisobga olmasligi va o ‘sish ilgari
tanJab olingan sur’atga muvofiq oym a-oy m untazam ro’y berishi kerak.
0 ‘tgan asrning 1970-yillari o ‘rtalarida pul qoidasi biroz o ‘zgargan ko’rinishda va targetlangan pul massasi nomi ostida qator mamlakatlarda qoMlana boshladi. Bank zaxiralari va naqd pulning o ‘sish oriyentirlarini kiritish haqida ilk bora Bundesbank (Germaniya) e’lon qildi, 80-yillar boshiga keiib esa bu siyosatni boshqa ko’plab m am lakatlar qurol qilib oldilar. italiya — yangi kreditar um um iy summasini kiritdi. 1975-yili Л/, targetlash yo’liga K anada ham o ‘tdi; uning ortidan Buyuk Britaniya (1976-y.) va Fransiya (1977-y.) ham keldi, ular pul massasining turli tor va keng ko’rsatkichlari uchun «nishon» o ‘rnatdilar. Targetlash siyosa­tiga shuningdek, N iderlandiya, Ispaniya va boshqa ayrim m am lakatlar ham qo’shildi.
1281978-yildan boshlab to liq bandlik va m uvozanatli o ‘sish haqidagi qonunga (X em fri-X oukins q o n u n i) m uvofiq A Q S H F Z T tijo rat banklarining zaxira qoldiqlari bilan operatsiyalar bo’y ich a foiz stavkasi va pul agregatlari uchun yaqin 12 oyga maqsadli oriyentirlar «ayri*sini m untazam ravishda chop eta boshladi. Shu bilan bir paytda hukum at tepasiga kelgan R. Reygan m a’m uriyati biznesga soliqlarni kam aytirish, Ruzveltning «yangi kurs» vaqtlari davrida ta’sis qilingan eng m uhim ijtimoiy dasturlarni to ‘xtatish siyosatini o ‘tkaza boshladi. 1979-yilning oxirida A ngliyada hukum at tepasiga M . T e tc h e r b o sh ch ilig id ag i konservatorlarning kelishi ham iqtisodiy strategiyadagi keskin o ‘zgarish bilan, xususan, birinchi o ‘ringa tovar narxlari darajasini barqarorlashtirish vazifasini chiqarish bilan nam oyon b o ‘ldi.
Tahlilning kokrsatishicha, m am lakatlardan hech qaysi biri F ridm an- ning pul qoidasini sof holatda qoMlamagan. M anevr qilish erkinligini saqlab qolar ekan, iqtisodiy hukum atlar am alda targetlashni diskretsiya tamoyili bilan uyglunlashtirgan. «Siqib chiqarish» siyosati inflatsiya bosim ining pasayishiga olib keldi. Bu ayniqsa, G erm aniya va Angliyaga taalluqli. Biroq bu siyosatning foiz stavkalarining o’sishi, ishlab chiqa- rishning rivojlanish sur’ati pasayishi, ishsizlikning o ‘sishi kabi salbiy oqibatlari ham aniqlandi. M onetaristik eksperim ent yillarida (1979— 1982-y.) AQSHda real mahsulot yo’qotish 450 mlrd. dolla^ga teng b o ‘ldi, bu amerika iqtisodiyoti o ‘zining potensial im koniyatlaridan past ishlagan- ligini anglatadi.
M arkaziy bankning pulni q at’iy targetlash siyosatidan chekinishi m onetaristik ta ‘lim otning fiaskosi, uning m uhim tavsiyalari xatoliklari sifatida qabul qilindi. Biroq m onetaristlarning o ‘zlari b uni um um an boshqacha talqin qildilar: m onetaristik siyosatdan hech qanday chekinish bo’lm agan va FZ T buni xayoliga ham keltirm agan d eb hisoblaydi M. F ridm an. U ch yil davom ida m onetaristik strateg iy an in g asosiy talabi - pulning barqaroro’sishi ta ‘m inlanm adi. A Q SH M B rahbariyati oppozitsiyasi shu bilan bog’lanadiki, byurokratiya apparati o ‘z im tiyoz- larini va pul qoidasini avtom atik bajarishda yo’qotishi m um kin b o ‘lgan aham iyatini saqlab qolishga intildi.
Muvaffaqiyatga erishmagan targetlash amaliyoti m onetarizm ga oqim sifatida putur yetkazdi va uning m ag’lubiyati haqida g ap -so ‘z tarqaldi.
Pul massasi «endogen» xarakterining keynsdan keyingi nazariyasiga qiziqish tiklandi. Pul massasi nom inal darom adning funksiyasi sifatida ko’rib chiqiladi, buning aksi em as. Endogen pul m assasi nazariyasi m iqdoriy nazariya bilan uch jih atd an farqlanadi:
1) kapitalistik iqtisodiyot to ‘liq bandiikni saqlagan iiolda uzoq muddatli m uvozanatga tabüy tendensiyaga ega degan tasawurdan voz kechísh;
2) darom ad aylanm asida pul m uom alasi tezligi barqaror va foiz m e’yoriga bog’!iq emas degan dalildan voz kechish;
3) m iqdoriy nazariya tom onidan e’lon qilingan puldan nom inal darom adga va um um iy narx darajasiga bomvchi sabab bog’liqligidan voz kechish.
Biroq m onetaristik m aktab «qurolni qold an qo’yish»n¡ istamadi.
K o’p yillar davom ida u pul tizim ini tubdan sog’lom lashtirish, davlatni em issiya mexanizmiga erkin dostup imkoniyatidan m ahrum qiluvchi islohotlar o ‘tkazish takliflari bilan chiqmoqda. M onetaristlar «sog4lom» pul tizim i faoliyat ko’rsatish¡ning bazis qoidalari kelishib olingan yangi «pul konstitutsiyasi» qabul qilishni talab qiladilar. Islohotlardan asosiy m aqsad — hukum at byurokratiyasini pul muomalasi ustidan hokimlik qilishdan m ahrum etishdir. Davlat-monopolistik tartibga solish miqyosini ulkan hajm da kengaytirish sharoitlarida bu mavzu o lta dolzarb bollib, m onetaristlarn in g uzoq yillar «cho’kib ketmasligi» va o ‘ziga keng jam oatchilik e ‘tiboríni jalb qilishga imkon beradi.
M onetaristik m aktabning istiqbollari haqida gapirganda bu oqim vakillarining pul dinamikasi jarayonlarini, pulga talabning shakllanish q o n u n iy a tla ri, pulning aylanish tezligi, pul om illarining x o ‘jalik subyektlari xulq-atvorining ta’síri va hokazolarni tadqiq etishga qo’shgan hissasini e ‘tiborga olm aslik m um kin em as. D em ak, m onetaristik ta’lim otsiz pul va kredit, pul m uom alasi, inflatsiya, pul bashorati usullari kabi m akroiqtisodiy m uam m olarni hal qilish qiyin.