1873-yilgi shartnomaga mos Ámiwdáryanıń o'ng jagi, borlik xalqlari bilan Rossiya qo'l poyiga o'tib, bu yerda Ámiwdárya okrugi tashkil etildi

1873-yilgi shartnomaga mos Ámiwdáryanıń o'ng jagi, borlik xalqlari bilan Rossiya qo'l poyiga o'tib, bu yerda Ámiwdárya okrugi tashkil etildi. U 1874-yili Ámiwdárya shu'basine aylandi va 1886-yilga qadar bevosita, ol 1886-yildan so'ng Sırdárya viloyati qirg'oqlari Turkstan general gubernatorlıg'i'ga yuzlandi.
Ámiwdárya shu'basinin markazi Petro-Oleksandrovsk, xozirgi To'rtkúl shahri bo'ldi. U shahar princ Leytextenbergskiy taklifi bo'yicha imperator Petr 1 va Oleksandr II lerge esdalik uchun Petro-Oleksandrovsk deyiladi. Kaufmannıń qolanı bu yerdan tanlawınıń boshli sababi Hiywaga yaqin daryo bo'yiga joylashib, Buxaradan Mo'ynoqqa qadargi Rossiyaga bog'indırılgan xalqlarni baqlap turishga qulayli bo'lishi edilar.
Okrug administrativ boshqarish masalasinde, 54400 kv. shudringırım territoriyası, 67436 odamnan iborat aholisi bilan SHoraxan shu'basi va 21500 kv. chaqirim territoriyası, 124876 odamnan iborat aholisi bilan SHımbay shu'basi bo'lib ikkiga narıldı. 1874-yili Ámiwdárya okrugi Ámiwdárya shu'basine, ol SHımbay va SHoraxan bo'limlari uchastkaga aylandirıldı. Boshqaruviniń áwelgi yillari rus ma'muriyati kattasiń siyosiy va iqtisodiy sharoitin teran o'rganganga qadar sobiq boshqarish tizimiga sud va soliqlik olish siyosatina yakbora o'zgarish kiritishlikdi zarur deb shuurmadı. Binobarin hali bu davrda ruw rahbarlarining roli kuchli bo'ldi. Rus ma'muriyati bularni o'zlar maqsadida foydalanishga tırıstı. Rus hukmdarları aduvlab olingan kattasiń iqtisodiy imkoniyatlarin o'rganish uchun Hiywa xanlıǵınıń poytaxti ishg'ol etgannan so'ng qoraqalpoqlar territoriyasın keng turda izlanishga kiristi.
Ushbu matlabte 1875-yili Ámiwdárya shu'basine polkovnik Nosivichtiń xukmronligi ostida tashkil etish komissiyasi yuboriladi. Komissiyaning oldiga qo'ygan vazifasi yerdi, suvni foydalanishni tartibroq va soliqlik olish tizimini belgilash va boshqada muammolar turni.
1887-yili qoraqalpoqlardagi yer solig'i sobiq 2 manat 75 tiyinnan 4 manatka yetdi. 1875-1876 yillari tashkil etish komissiyasining taklifi va nazorati bilan Ámiwdárya bo'limidagi ikkita uchastka bo'llarıslıqlarga, ol bo'llarıslıqlar oqsoqolliklarga bo'lindi.
Bularni barchasi Rossiyaning mustamlakalik siyosatin yuritishlikchi chinovnikler bo'lib, solarga berilgan odamlardan saylandi. Podsho ma'muriyati mustamlakalik hokimiyatni kuchaytirishlik va mahkamlash maqsetinde, oqsoqol va boshqada amaldorlarga oylik pul beradigan edilar. Solay etib podsho hukumati daryoning o'ng yoqaliǵındagi Qoraqalpog'iston yerinde mustamlakalik maqsadga yarasha boshqarish tartibin o'rnattı.
Binobarinda tashkil etish komissiyasining 1877-yilgi ishiniing asosida Ámiwdárya bo'limidagi yer tuzilishi haqida rasmiyat biznes reja qabul qilildi. Ushbu rejaga yarasha borlik yer mamlakatke tiyraslı deb belgilanni va barqaror foydalanish xuqıqı asosida diyxanlarga bekitilip qo'yildi. Podsho ma'muriyati kattasi toliq mustamlakalashtirish va xalqarosida o'zlar ta'sirini mahkamlash maqsetinde chap yoqaliktagi diniy idoralarga tegishli waqım yerlarni mamlakatlik shaxsiy buyum deb tanıdı. Soliqlik xolos yeri bor diyxanlardan emas, ol yeri yo'qlardan ham olindi. 1874- yili podsho hukumati 660 ural qozoqlarini xarbiy xizmatten bosh jalb qilgani uchun Ámiwdárya shu'basine yer awdardı.
XIX asrning 80-yillaridan e'tiboran, Qoraqalpog'istonda paxta ekish torala boshladi. Bunga sabab Rossiya to'qimachilik sanoatining O'rta Osiyo paxtasina bo'lgan talabining qad ko'tarishi demakdir. Turkstannıń boshqa viloyatidagi kabi Qoraqalpog'istonda paxtashılıqtıń rivoji suvlarǵarıp ekiledigan ekinzorlik yerlarning umumiy maydonining qad ko'tarishi hisobidan emas, ol ǵálle va alaflarlik ekinlarding ekinzorlik maydonlarini qisqartıw hisobidan ro'yobga osti. Muqaddam bug'doy ekilgan yerlarga endi paxta ekiledigan bo'ldi.
Paxtashılıqtıń rivojlanishiga rus sanoat kapitali manfaatdor bo'ldi, buning sababi bu uning xalqaro bozorda orqaga haydaekelesiwshilik sharoitin yengilletetuǵın va katta foyda olish imkoniyatin ochib beradigan edilar.
Binobarinda rus paxta, gazlama sanoati egalarining vakillari podsho hukumatidan chet ellardan gazlama olib kelish hojati bo'lmaydigan darajada, Rossiyada paxta gazlamasin yetishtirmoq uchun O'rta Osiyoda va Kavkazda paxtachilik tumanlarini tuzishga yo'naltirilgan ilojlar ko'rishlikdi iltimos etadi. Qoraqalpog'istonda
Podsho Rossiyasining ustamlik etgan davrinde koloniallıq sitamgarlik haddan tashqari kuchayib, xalqlar g'oyat zalvorli turmushta istiqomat etdi. Uzliksiz ko'payib borgan soliqlardan boshqa majburiy erto'lanadigan har xil to'lovlar va majburdirlar turda ishlab beradigan yumushlar xalqlarding turmush awhalın pasaytirib yubordi.
Ayniqsa, o'lkadegi xalqlarding zaminini tashkil qiluvchi diyxanlar eng zalvorli mustamlakallıq holatda istiqomat etdi. Ular kanal va japlardı qazishdan e'tiboran, diyxanshılıq yumushlarining barchasin deyarli o'zlarining qo'l -kuchlari bilan ishladi. Bu yumushlar uchun podshochilik tomonidan xarajat bólinbedi. Buning ustiga qishloq xonadonlik yumushlariga tegishli vositalar diyxan xo'jaliklarinda yettispeytuǵın edilar.
Bularni barchasi xalqning podsho Rossiyasi'ga noroziliklarini vujudga keltirdi. Ular bitta nechta turda bo'ldi : podsho hokimchiligiga yakka-yolg'iz va jamoalik arznoma berish, muqobalalik, soliqlik va olimlarni to'lovdan bosh tortish, yanada har xil majburdirlar ishlab berishlarga va maxalliy saylovlardagi odilsizliklerge zid chiqish va qurolli ko'tarilish turida bo'ldi. Ayniqsa, Navkstan general-gubernatorı tomonidan nozil qilingan tashkil etish komissiyasi 1875-1877- yillari Qoraqalpog'istonda mustamlakalik boshqarish, yer va soliqlik masalasin belgilab etilayotgan vaqtda ham aholi noroziligi bo'lib turni. Uni ushbu komissiyaning boshlig'i polkovnik Nosovich va SHımbay uchastkasining pristavı moyınlap, noroziliklar, ayniqsa, daryoning chap tomonine ko'chish hodisalari mavjudligi haqida bildirish yozadi. O'sha yillari SHımbay uchastkasidan chap yoqaga 2 mingga yaqin diyxan kóshken.
Ámiwdárya shu'basining boshlig'i ko'chib ketganlardi majburiy turda qaytarish uchun iloj ko'rdi. Ularga yer berilmeytuǵınlıǵın yozma xabarladı va soliqlik solish topshirıldı, yanada Ámiwdárya bo'limida yozloqding o't -shóbinen foydalangani uchun soliqlik yig'iladigani ham ogohlantirildi. Podsho hokimshiliginiń bu tartibine diyxanlardıń noroziligi kuchli bo'ldi.
Solay etib, xalqning podsho hokimchiligiga aksilharakatlari borgan sari kucheydi. Bunday harakatlar borgan sari yuksalib, podshoshılıqtıń koloniallıq ustemligine zid ko'tarilish darajasiga qadar yetdi.
XIX asr oxiridagi podsho Rossiyasining mustamlakalik siyosatina zid aholi harakatlari ichida SHoraxan uchastkasining SHeyx-abbaz-Wáliy bo'llarıslıgidan chiqqan Bobo Góklen O'ttiz o'g'ili boshqargan diyxanlar ko'tarilishi farqli bo'ldi. Xalqarosida u Góklen botir deb ataldi. Ko'tarilish uzil-kesil 10 yilga taxmindosh (1881-1891-jj) davom etti. U xolos SHeyx-abbaz-wáliy (SHabbaz-Wáliy) va Biybazar bo'llarıslıgi emas, ol Nukus bo'llarıslıgi va boshqada yerlarga toraldı. Bobo Góklen O'ttiz o'g'ili boshqargan diyxanlar harakati, ayniqsa 1883-1884, 1887-1888 va 1891-yillari kucheydi.Ularning eng oddiy siyosiy huquqlari uchun kurashi podshohliktıń qishloqlik hokimligining -oqsoqol va bo'llarıslıqlardı saylashda farqli ko'zga tushdi. Uning yaqqol masalan 1899-yili mart oyiniń boshindagi SHımbay uchastkasidagi Tollik bo'llarıslıgi aholisining g'alayoni bo'ldi.
Ushbu cho'g'ǵalıstıń rahbarlari sifatida boshli aybli deb hisoblangan 19 odamni qamaqqa oldi va ular xarbiylarding kuzatishi ostida Petro-Oleksandrovsk qashxonasina yuborildi. Bu qashxonada ular besh oydan oshiq vaqt yotani. Ovuldoshlarining talabi bo'yicha ular 1899-yili 25-sentyabrda hibsdan bosatılıp, policiya kuzatishi ostida qishloqlariga qaytariladi. Bu diyxanlardıń g'alayoni boshtirilsa ham, uning ishtrokchilari SHımbay uchastkasining pristavı Kornilovtı va boshqada maxalliy hokimlardi xizmat o'rnigan bo'shatishga erishdi. Bu g'alayon xalqimizning koloniallıq dala-dashtimge zid kurashinda belgili o'rin oladi, shu jumladan, tarix va adabiyotta ፄO'n to'qqizፄ ismi bilan belgili.
Koloniallıq siyosatqa zid aholi harakatining kucheygenin, hattoki Ámiwdárya shu'basining boshlig'i Galkinniń o'zi da moyınlap: ፄNimadir qulayli holat kelgan vaqtda bu yerning xalqlari xozirgi ustamlik etib turishgan boshqarish tartibine zid har xil jinoyatlar ishlashi mumkinፄ,- deb yozdi.
Solay etib, podsho hukumatining mustamlakallıq ustemligine zid Qoraqalpog'iston xalqlarining norozilik harakatlari borgan sari yuksalib bordi, ayniqsa XX asr boshlarinda xalqlarding milliy ozodlik kurashinda yangi bosqich boshlandi.
1905-yilning bahorinde xalqarosida majburdirlar ishlarni bajarishdan boshtartıwlar ko'payib ketdi. Ayniqsa, ichki va sirtqi kanal, japlardı tozalash yumushlarinda ishlamoqdagan diyxanlardıń noroziligi paydo bo'ldi. Kanallarniń kazıw yumushlari sovuq kunlari va botqoqli zalvorli hollarda olib boriladi. Binobarin ko'plab diyxanlar bu yumushlardan bosh jalb qilgan.
Qo'ng'irot bekliginde 1905-yilning fevralında yo'qsil diyxanlardıń g'alayoni boshlangan. 1905-yilning gúzinde Petra-Oleksandrovskte Sozanov zavodining xodimlari mehnat haqıların ko'paytirmoq haqida zavod egasi oldiga taqozo qo'ylaradi.
Ikkita oy davomida pochta telegraf xodimlarining is tashlashi davom etib Qoraqalpog'iston va Xorazm hududidagi pochta telegraf aloqasi uzilishke tushadi.
Ijtimoiylik va mustamlakalik ezishding o'tkirlashishi 1906-yilga SHımbaydagi cho'g'ǵalıstıń bevosita sababchisi bo'ldi.
1909-yili 5-iyunda Navkstanda va Kavkazda podshohliktı rivojlantirish bo'yicha yig'ilish bo'lib o'tdi.
Shu borada Navkistan o'lkasi xalqlarining ortiq yerlarini olish haqida qonun qabul etishine aloqador, bu kattasiń maxalliy xalqlarining yerlarini tortib olish ommaviy kuchayib ketdi. Ortiq yerlarni belgilash maqsadida Ámiwdárya shu'basinen bitta nimashshe o'tryadlar yuborildi.
Ular tomonidan 1912-1913 yillarda SHımbay va SHoraxan uchastkalarida tekshirish yumushlari yuritilib dasyatina miqdoriga belgilanni. Bu yerlar konıslasıw yer korının karawın olingish tiyis bo'ldi. Bu ilojlar mustamlakalik g'orat supatına ega bo'lib, podsho hukumati jamg'armasiıslandırıw yer xorlarini ko'p kuch taqozo etadigan yangi ochilgan ekiladigan yerlardi o'zlashtirish hisobidan emas, ol maxalliy xalqlar tomonidan álle qachon o'zlashtirilgan yer uchastkalarini olish hisobidan tashkil etildi.
Mustamlakalik sitamgarliktin oqibati 1911-1912 yillaridagi ochlik vaqtida farqli ko'zga tushdi. Bu ayonıshlı yillar Qoraqalpog'iston tarixida «Oq xipchaq» degan unvon olgan. Sababi Rossiya shaharlariga otalinip satılgan un va bug'doy oq xipchaqlarda otalingen.
1910-yili noyabr oyida Navkstan o'lkasinin turli o'rinlarida qattiq po'rtana bo'lib, u Ámiwdárya bo'limida qamrovli edilar.
Muqaddam bo'lib korilmegen qattiq sovuqtan Ámiwdárya suvlar nimazgilinen muqaddam qattiq. Ushbuning sababdan CHarjowdan Petro-Oleksandrovsk Kengashi nozil qilingan eng zarurli yuklar, shuning ichida yegulik-ichgulik zotlari yo'lda bitta qish davomida irkilip, foydalanishga Butunley yaramay qoldi. Ushbu qishta, deyarli borlik guzlik bug'doyni sovuq urıp ketgan.
SHoraxan uchastkasida 1700 odam (598 xonadonlik ), ol butun Ámiwdárya bo'limida 5 mingta uy opachılıqqa uchtalarıragan. Zahmatkash xalqning bunday zalvorli sharoitin ekspluatatorlar o'zlar manfaatlariga foydalanni. Kapitalistler, feodallar va boylar kambagallaskan diyxanlardın egis yerlarini g'oyat quyi baho

Ámiwdárya shu'basi ijro qo'mitasi yonma-yon maxsus yer -suvlar shu'basi tashkil etildi, ol sobiq yer -suvlar qo'mitalari bo'llarıslıq kengashlarding yer shu'basi bo'lib takroriy tashkillashtirildi. Bu muassasalar Qoraqalpog'istonda yer -suvdan foydalanish va irrigaciya yumushlarini «keńeslestiriw» uchun yer maydonlarini, g'allakorlarding qishloq xonadonlik vositalari bilan kuch -transportlarini hisobga olish bilan shug'ullanishi tiyis bo'ldi.

1918-yil 25-aprelda Ámiwdárya shu'basi ijro qo'mitasi o'raydiń 1918-yilgi «Yerdi ijtimoiyizaciyalaw haqidagi qonuni» asosidagi rejani isbotladi va maxsus qaror qabul qilti. U yerda yer qo'rining hisobin olish, yer haqidagi eski «qazıxatlardı» rad, yersiz g'allakorlarga yer berish haqida arznomalarni qarash, yirik yer egalarining mulkin konfiskaciyalaw, To'rtkúl tumani hududida istemes ko'llari yonma-yongi dastlabki qishloq xonadonlik kommunasın tuzish namoyish etildi.
«Yer haqidagi» Kengash hukumatining dakretin iske oshirishlik maqsadida Qoraqalpog'istonda fuqarolarning yerga shaxsiy buyum huquqi bekor qilinib, yer va suvlar mamlakatlik mulklar deb járiyalandı.
Biroq, kengash hokimiyatii bu hujjatlarda yer -suvlar va boshqada aholi boyliklarini o'zlar tasarrufiga olib, kengashlestirmekshi bo'lsa ham, bu yillarda ular toliq o'rinlanbadı. Shu jumladan, 1918-yilgi Navkstanda sug'orishlik yumushlariga Markaz tomonidan ajratilgan 50 million sarmoyasi ham Qoraqalpog'istonda jumsalmadı. Ayniqsa, Kengash hukumatining g'allakorlarga yer berish haqidagi choralari xolos suron bo'lib kaldı. Irrigaciya sohalari butunlay ishdan chiqib, g'allakor xo'jaliklari obdan deyarli vayronlangan edilar. Albatta, buning boshli sababi - Kengash hukumatining siyosati sababdan urushlar paydo bo'ldi. Bu yillari Ámiwdárya shu'basi bo'yicha ekinzorlik yerlar ikki baravar, ol SHoraxan uchastkasida uchlar barobardan da oshiq qisqarni.
Ámiwdárya bo'limidagi bitta yarimta yil yangi hukumatning, qizil gvardiyashı o'tryadlarınıń harakatlari, noto'g'ri milliy siyosati o'lkamizda milliy ozodlik harakatning en yoyishina olib keldi. Bo'llarsheviklerge zid milliy ozodlik kurashning birinchi bosqichining narıqsha belgilari manalardan iborat edilar : jamiyatning borlik qoplamalarining bu kurashke ishtirok etishi, harakatti ruhoniylarding boshqarishi, unga kazaklardıń ham belsene ishtirok etishi, o'lkada milliy mustaqillik, xolilik va ozodlik g'oyalarining saqlanib qolishi sababdan yuzaga keldi.
Yangi hukumatke zid ko'tarilishning boshlanishina Ámiwdárya deputatlar kengesining Zakaspiy frontındagi qizil xarbiylarding Xiywa guruhi xarbiy -tezkorlik shtabına yo'llagan ko'rsatmasi sabab bo'ldi. Yo'riqnomada «Uchunchi Zayır kazak yuzligining burjuaziyalıq unsurlarini, zurur bo'lsa, yuzlikning hammasin vositasizlantirish, o'ndan so'ng burjuaziyalıq unsurlardan yorg'i solig'in óndirip olish kerakligi» vasflangan