1.(92) Miloddan avvalgi 300 –yilda Titga tegishli bo’lgan ho’kiz Diokletning uyidagi to’siqni buzdi. Diokletian sudga murojat qildi. Bu qanday hal qilinadi

                                                              Kazus. 

1.(92)  Miloddan  avvalgi    300  –yilda  Titga  tegishli  bo’lgan  ho’kiz  Diokletning  uyidagi 

to’siqni buzdi. Diokletian sudga murojat qildi. Bu qanday hal qilinadi.  

       Ushbu  kazusga  javob  topish  uchun  12  jadval  qonunlaridan  foydalaniladi  .12  jadval 

qonunlarining  7-jadvaliga  ko’ra  hayvon  kimgadir  zarar  yetkazsa,uning  egasi  yetkazilgan 

zararni  to’lashga  majburdir.  Shunga  ko’ra  Tit  Diokletga  yetkazgan  zararni  to’lashi  kerak. 

Agar  u  buni  rad  etsa,  shikast  yetkazgan  tomon  shikastlanishiga  olib  kelgan  hayvonni  olish 

huquqiga ega.Zarar yetkazgan kishi zararni to’lashi yoki tuzatish yo’li bilan to’g’irlashi  shart. 

Shunga    ko’ra    Tit  ham  Diokletning    xohishiga  ko’ra    devorni  tuzatib  berishi  yoki  ho’kizni 

unga berishi kerak.  

2.(37)    Rim  huquqida  ma’lum  yuridik  normalarga  muofiq  huquqiy  munosabatlarning 

vujudga  kelishi,o’zgarishi  yoki  tugatilishiga  sabab  bo’lgan  hayotiy  sharoitlar  voqealar 

hodisalarga  yuridik  faktlar  deyiladi.Yuridik  faktlar  o’z  tabiatiga  ko’ra  yuridik 

hodisalar va yuridik harakatlarga bo’linadi.  

Yuridik    hodisa  va  yuridik  harakatlarni  Rim  huquqi  manbalari  asosida  muhokama 

qiling. 

         

Rim  huquqshunoslari  yuridik  faktni  fuqorolik  huquqiy  munosabatlarni  hamda  huquqiy 

normalarni bir biri bilan bog’laydigan munosabatlardir,deb tan olishgan.Yuridik faktsiz hech 

qanday  huquqiy  norma  kelib  chiqmasligini  hamda  barcha  yuridik  yuridik  faktlarning 

hammasi  ham  fuqorolik  huquqqiy  munosabatlarini  keltirib  chiqarmasligini  to’g’ri  tushunib 

yetkanlar.Rim  yuristlari  yuridik  faktlarning  huquqiy  normalarni  vujudga  kelishidan  hamda 

ularni  o’zgartira  olish  layoqatiga  va  bekor  qila  olish  munosabatlariga,kuchlariga  ega 

ekanligidan  kelib  chiqqan    holda  ularni  e’tirof  etib  bu  munosabatlar  fuqorolik  huquqiy 

munosabatlarini  vujudga  keltirib  chiqaruvchi  asos  deb  tushunganlar.Fuqorolik  huquqiy 

munosabatlarni  vujudga  keltirish  uchun  bitta  yuridik  faktning  namoyon  bo’lishi  ham 

yetarli.Yuqorida  qayd  etilganidek,Rim  yuristlari  fuqorolik  huquqida  yuridik  faktlarning 

vujudga  kelishini  e’tiborga  olib,ularni  hodisa  va  harakatlarga  bo’lib  o’rganganlar.  Hodisa 

insonning  onggi,erki  va  irodasi  bilan  bog’liq  bo’lmaydigan  holatdir.Masalan,  insonning 

tug’ilishi  o’lishi,tabiat  hodisalari,yer    qimirlashi  yong’in  va  shunga  o’xshash  holatlar.Lekin 

rimliklar  hodisalar  faqat  inson  bilan  bog’liq  bo’lmagan  holatda  vujudga  keladi  deb 

tushunmasdan,ba’zida uning inson onggi,erki orqali ham vujudga kelishini ham isbotlab bera 

olganlar.  Qadimgi  Rim  quldorchilik  davlatida  fuqorolik  huquqiy  munosabatlarini  vujudga 

keltiruvchi  asoslardan  yana  biri  bu  harakat  ekanligi  hamda  harakatlarning  o’zi    huquqiy 

munosabatda qatnashuvchi subyektlar erki,irodasi va manfaati bilan bo’gliq holda ko’rganlar. 

Yuridik  harakatlar  natijasida  paydo  bo’lgan  faktlar  ikki  guruhga  bo’lingan  Qonuniy  va 

qonunsiz  harakatlarga  bo’linadi.Qonuniy  harakatlar  deganda,  qonun  yoki  boshqa  normative 

hujjatlar  asosida  yo;l  qo’yilgan ixtiyoriy,huquq  yo’l  qo’ygan  harakatlarni  amalga  oshirishlik 

tushunilgan Qonunsiz harakatlarda esa huquqbuzarliklar hisoblanib,huquqqa zid,xilof bo’lgan 

qonun  yoki  boshqa  normativ    hujjatlarga  qarama  qarshi  asosda  amalga  oshirilgan 

munosabatlar tushunilgan. Shuning uchun Rim fuqorolik huquqi bunday harakatlarni qonunga 

zid,  oqilonalik,adolatlilik  tamoyillariga  to’g’ri  kelmaydigan  munosabat  lardeb,bu  harakatlar 

natijasida keltirilgan zararlarni yangi eramizning  I-IV asrlarida to’liq Rim fuqorolik huquqi 

normalari  asosida  ,keyinchalik  esa  hatto  jinoiy  javobgarlikka  tortish  asosida  ham  buzilgan 

huquqlarni dastlabki buzilmagan holatiga keltirish uchun harakatlarni amalga oshirib bordi va 

buzilgan huquqlarni tikladi. 

       Demak  ko’ramizki,jamiyatdagi  huquqiy  munosabatlar  kishilar,davlat  va  jamoa 

birlashmalari o’rtasidagi hatti harakatlarni,turli huquqiy normalar bilan huquqiy munosabatlar 

orqali tartibga solib qonuniy va huquqiy tartibotni mustahkamlaydi.  

 

3.(92)  Eng yangi davr huquqida shaxs manfaatlarining davlat manfaatlaridan ustunligi 

prinsipi muhim ahamyat kasb etib bordi.  

Ushbu masalani alohisda davlat qonunchiligi misolida tahlil qiling. 

        Har  qanday  mamlakatning  demakratik  va  insonparvarlik  xususyatlaridan  biri-insonga 

bo’lgan  muhabbat,inson  huquqi  va  erkinliklari  qanday  himoya  qilinayotkanligi  bilan 

belgilanadi.Bizga  ma’lumki,  inson  huquqi,uning  tengligi  masalasi  ko’hna  tarix  kabi 

qadimiydir.  Jamiyat  taraqqiyotida  inson  haq-huquqlari  va  ularning  tengligi  masalasi  ilg’or 

fikrli  kishilarni  jalb  qilib  kelgan.Demakratiyaning  ilk  vatani  hisoblanmish    Afina  va  Rim 

inson  huquqlari  masalasiga  doir  ilg’or  qarashlar  va  g’oyalar  shakllanib,ular  “inson  barcha 

narsalarning  o’lchovidir,mezonidir”degan  qoidani  ilgari  surishgan,keyinchalik  bu  qoida 

Yevropa  sivilizatsiyasiga,umuman  jahon  ilg’or  fiklar  rivojiga  ulkan  ijobiy  ta’sir  ko’rsatgan. 

Inson  bilan  davlat  o’rtasidagi  o’zaro  munosabatlarda  huquqiy  asoslarning  qaror 

toptirishi,jamiyat  demakratlashuvining  jiddiy  ko’rsatkichidir.  Mazkur  munosabatlarning 

asosiy  prinsiplari  va shakllari  Kanstitutsiya  hamda qonunlarda o’z  ifodasini  topgan.Birinchi 

Prizidentimiz  Islom  Karimov  aytganidek  “Biz  uchun  fuqorolik  jamiyati-ijtimoiy  makon.Bu 

makonda  qonun  ustuvor  bo’lib,u  insonning  o’zini  o’zi  kamol  toptirishga  monelik 

qilmaydi,aksincha 

yordam 

beradi.Shaxs 

manfaatlari,uning 

ro’yobga 

chiqishiga 

ko’maklashadi.”

1

Inson 

huquqlaring 

shakllanishida 

Yevropaning 

tutgan 

o’rni 

albatta,salmoqlidir,bu qit’a davlatlarida qabul qilingan qator hujjatlar shaxs manfaaatlarining 

shakllanishiga  benihoya  ijobiy  ta’sir  ko’rsatgan.Jumladan  Angliya  1215-yilda  qabul  qilgan 

“Erkinlikning buyuk hartiyasi”hokimiyat va amaldorlarning oddiy fuqarolar haq-huquqlarini 

suiste’mol qilishinng oldini olishga qaratilgan qator qoidalarni o’z ichiga olgan.Keyinchalik 

Xartiyaning  har  bir  moddasi  xalq  mulkiga  aylandi    va  har  bir  qirol  o’zining  hukmronligi 

davrida  bir  necha  bor  xartiyaga  amal  qilinishini  tasdiqlaydigan  bo’ldi.1628-yilda  qabul 

qilingan “Huquqlar to’g’risidagi petitsiya”qirolga mamlakat fuqarolarini amaldor,ma’muriyat 

o’zboshimchaliklaridan  muhofaza  etish  majburyatlarini  yuklagan.Shaxs  manfaatlarini 

ta’minlashga qaratilgan yana bir burilish esa bevosita 1678-yil qabul qilingan “Habeas corpus 

act” bilan bo’g’liq bo’lib unda shaxs daxlsizligi,aybsizlik prezumpsiyasi kabi shaxsini himoya 

etishga doir qoidalar bilan mustahkamlangan.

2

 O’zbekiston Respublikasida  mazkur” Habeas 

corpus”  institutining  joriy  etilishi,ya’ni  2008-yilda  ehtiyot  chorasi  sifatida  qamoqqa  olishga 

sanksiya  berish  huquqi  prokurordan  sudga  o’tkazilishi  muhim  qadam  bo’lgan.  Lekin  shuni 

                                                           

1

 I.A.Karimov O’zbekiston XXI sar bo’sag’asida;xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.T.O’zb,1997.173-b 

2

 A.T.Saidov,B.L.Sultonov. O’zbekiston Respublikasi Kanstitutsiyasi va inson huquqlari. T.:Adolat,1998. 

ham  unutmaslik  kerakki,xalqaro  hujjatlarni  birdaniga  va  bevosita  milliy  qonunchilikka 

kiritish  bu  juda  ham  qiyin  va  ma’sulyatli  jarayondir.Chunki,har  bir  xalqaro  huquqning 

mustaqil  sub’ekti  bo’lgan  davlatning  asosini  tayanchini  bu  avvalo  uning  eng  katta  boyligi 

hisoblanmish uning xalqi tashkil qiladi.  

       Shaxs    manfaatlari  masalasida  Angliya  xalqining  bevosita  kurashi  va  bu  kurashlarning 

mantiqiy  natijasi  sifatida  yuqorida  aytib  o’tilgan  hujjatlarning  qabul  qilinishi  o’sha  davr 

uchun juda katta ahamiyatga ega bo’lgan .Angliyadagi inson huquqlari borasida olib borolgan 

harakatlarni,      demokratiya  va  inson  huquqlari  taraqqiyotiga  AQSH,Fransiya  kabi  davlatlar 

qo’shgan hissa bilangina taqqoslash mumkin.Aytish joizki,bu buyuk davlatlarda demokratiya 

va  inson  huquqlarining  shakllanishi  va  rivojlanishiga  hayotbaxsh  etgan  g’oyalar  qadimgi 

yunon faylasuflarining siyosiy-huquqiy qarashlari,sharq allomalarining yuksak insonparvarlik 

g’oyalari  ma’rifatparvarlik  davri  vakllarining  ilg’or  fikrlari  va  tabiiy  huquqiy  qarashlarida 

o’zining  ifodasini  topgan.Hozirgi  vaqtda  jahon  miqyosida  inson  huquqlari  bo’yicha 

tasavvurga  ega  bo’lishlikning  asosiy  manbai  Inson  huquqlari  bo’yicha  umumjahon 

deklaratsiyasi  hisoblanadi.Bundan  tashqari  yana  inson  huquqlariga  taalluqli  ko’plab 

umumjahon  shartnomalarni  shuningdek  Inson  huquqlari  Amerika  konvensiyasi,Inson 

huquqlari va xalqlar huquqlari Afrika xartiyasi kabi mintaqaviy konvensiyalar mavjud.Inson 

huquqlari  umumjahon  deklaratsiyasida  shaxsning  jamiyat  oldidagi  burchi  haqida  so’z 

boradi.Asosiy  qomusimizda  ham  umume’tirof  etilgan  demokratik  prinsiplar  bilan  birga, 

xalqimizning  bebaho  qadryatlari  va  boy    davlatchiligimiz  tajribasini  ko’rishimiz 

mumkin.Aynan  Birinchi  Prizidentimizning  sa’y  harakatlari  bilan  Konstitutsiyamizda  “Inson 

va uning qadr- qimmati”degan ulug’ tushuncha markaziy o’ringa qo’yilgan. Bosh qomusimiz 

ham Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi va boshqa asosiy xalqaro hujjatlar talablariga 

mos 

ravishda,inson 

va 

fuqorolarning 

shaxsiy 

huquq 

va 

erkinliklari,siyosiy,ijtimoiy,iqtisodiy,huquqlarini kafolatlab beradi.  

          Xulosa  o’rnida  shuni  aytishimiz  mumkinki  hamma  yaratilgan  moddiy  va  ma’naviy 

boyliklar bu avvalo inson va uning manfaatlariga xizmat qilishi lozim. Islohatlar inson uchun, 

fan – texnika inson uchun qonun- qoidalar inson uchun, uning farovon hayoti yo’lida safarbar 

qilishi  kerak.  Ana  shundagina  biz  yurtboshimiz  orzu  qilgan  bozor  iqtisodiyotiga  asoslangan 

liberal huquqiy  demokratik fuqorolik jamiyatini barpo qilgan bo’lamiz.