1.“Oʻzbеk tili tаriхi” kursiga kirish

37.Eski oʻzbek adabiy tilida olmosh. Olmosh ot, sifat, son va ba’zan boshqa soʻz turkumlari oʻrnida qoʻllanib, predmet va unga xos boʻlgan belgining mavjudligini koʻrsatadi. Olmosh predmetlikni yoki uning belgisini doimiy emas, balki muayyan oʻrinlarda ifoda qiladi. Shu jihatdan olmosh mustaqil soʻz turkumi hisblansa-da, konkret ma’noga ega boʻlmaydi.
Eski oʻzbek tilidagi olmoshlar ma’no xususiyatlariga quyidagi guruhlarga boʻlinadi: kishilik olmoshlari, oʻzlik olmoshlari, koʻrsatish olmoshlari, soʻroq olmoshlari, birgalik olmoshlari, belgilash olmoshlari, gumon olmoshlari, boʻlishsizlik olmoshlari.
Kishilik olmoshlari. Kishilik olmoshlari leksik-semantik jihatdan ma’lum soʻz kategoriyasidir, hamda grammatik xususiyatlarga koʻra, turli affikslar bilan ifodalangan, kishilik olmoshlarining ba’zi fonetik variantlarini hisobga olmaganda, koʻpchilik qismi hozirgi oʻzbek tilida foydalanilmoqda.
Kishilik olmoshlarining I shaxs birligi: men.
Koʻpchilik yozma manbalarda men olmoshi mimu yo-yu nun orqali yozilgan, XVII —XIX asrlarga oid ba’zi yozma obidalarda mim-u nun bilan ifodalangan. Men olmoshining har ikki yozuv formasi tarkibida old qator oʻrta keng e tovushi qoʻllangan:
XIX asrga oid ayrim yozma manbalarda ba’zan tarixiy-dialektal hodisa sifatida men olmoshining ben formasi iste’mol etilgan.
Yodgorliklarda men olmoshi funksiyasini boshqa soʻzlar ham bajargan. Banda va bu banda formalari Alisher Navoiy, Muqimiy, Yaqiniy, Maxmur asarlarida qoʻllanib, tinglovchiga nisbatan kamtarlik ma’nosida foydalanilgan: Banda shafaq-tek qan yыgʻlab ke... (Yaqiniy). B a nd a ul vaqtda Buxarada edim (SHN). Banda bayan gәr qыlsam (Maxmur).
Faqыr va bu faqыr soʻzlari Navoiy, Abulgʻozi Bahodirxon, Ogahiy, Muqimiy asarlarida qoʻllangan: F a q ы r alar sarы barurgʻa muvaffaq boldum (Navoiy MN). Faqыr taraf tutub yalgʻan aytgʻan bolgʻay-men (SH turk)
XV asrdan boshlab men olmoshi oʻrnida faqыri-haqыr, faqыru-haqыr soʻzlari birikmasi ham qoʻllana boshlangan, ba’zan bu olmoshini faqыri haqыr soʻzlardan oldin koʻllash Navoiy hamda Ogahiy asarlarida uchraydi: Faqыri-haqыr yad tuttum kim... (Navoiy MN). B u f a q ы r i-h a q ы r ham kim bu ulugʻ xānadānnың, qadimiy bandasы va bu baland āstannың samimiy sarafkoʻndәsidүr-men (Ogahiy).
XVIII — XIX asrlarga oid yozma manbalarda faqыri-haqыr kәminә, kәminә, bu kәminә, men kәminә birikmalari ham men olmoshi oʻrnida iste’mol qilingan: Faqыri-haqыr kәminә tagʻaңыz Muhammad Aminxoja Muqimiy (Muqimiy). Kәminә ham өz kөzүm bilәn kөrdүm (Furqat).
II shaxs birligi: sen. Kishilik olmoshining sen formasi sinu yo nun bilan yozilgan, sen olmoshi tarkibidagi yo asosan old qator lablanmagan oʻrta keng e unlisining belgisini ifodalaydi.
XV—XVI asrlar yozma manbalarida sen olmoshi kelishik affikslari bilan turlanganda, yo harfi yozilmaydi: seniңdek (Lutfiy); seniң(Amiriy).
Sen olmoshi sinu nun yo orqali hamda yo belgisini tushirib yozilsa ham, eski oʻzbek tili yozma manbalarida soʻn emas, sen shaklida talaffuz etilgan.
III shaxs birligi: ul, ba’zan u, an shakli qoʻllangan. XV— XIX asr yozma manbalarida asosan ul varianti qoʻllangan. Ul olmoshi tarkibidagi -l undoshining tushib qolishi orqali ba’zan u shakli vujudga kelgan. U kishilik olmoshi «Boburnoma» hamda Huvaydo asarlarida ba’zi oʻrinlarda uchraydi: Har kim ne kim unың yerigә olturdы (BN). Unы kim saqladы xallaq (Huvaydo).
III shaxs kishilik olmoshi birligining an varianti (ul>al>an) ba’zan Furqat asarlarida uchraydi: An hama begānalargʻa āshnāliq shunchalar_;
I shaxs koʻpligi: biz.