2- amaliy mashg’ulot. Issiqxonalarni qurilish loyixalari bilan tanishish Issiqxonalarni qurilish xususiyatlari

angarli teplitsalar deyiladi;
- o'simliklarni o'stirisb usuli bo'yicba. Ana shu belgilariga qarab teplitsalar grunt-tuproqlilarga bo'linadi, bunda o'simliklar jo'yaklarda yoki teplitsaning tekis yer yuzasida o'stiriladi, stelajlarda esa o'simliklar maxsus tog'orasimon moslamalar - stellajlarda bo'ladi. StelIajlar tuproq-grunt bilan yoki shag'al va boshqa xii substrat bilan to'ldirilgan bo'lishi mumkin (gidropon usulida o'stirish). Stellajli teplitsalarda o'simliklar bir qavatli qilib va ko'p qavatlab joylashtiriladi. Ko'p qavatlab joylashtirishda ko'p qavatli statsionar stellajlar, ba'zan esa jiladigan yonlama va tik konveyerlar o'rnatiladi. Teplitsalar toifasining har birining o'ziga xos afzalligi va kamchiIiklari bo'ladi. Binobarin, biror iqlimiy zonada ekin o'stirish inshooti qurish uchun loyiha tanlaganda buni e'tiborga olrtioq lozim. Sobiq Ittifoqda, shu jumladan Markaziy Osiyoda 60-yillarga qadar 1004 A loyihasi bo'yicha uch seksiyali teplitsa kombinatlari qurib kelingan. Teplitsa kombinati uchta ikki tomonlama nishabli yer yuzasida joylashgan teplitsalardan iborat bo'lib, shimol tomondan maydoni 34,45 x 2,95= 101,6J2mli umumiy yo'lak bilan birlashtirilgan. Teplitsalar oralig'ining kengligi 4,95m, bitta teplitsaning inventor maydoni 43,45x7,45=323,7m², uchta teplitsaniki esa 997,2 m² keladi. Teplitsalarning ikkitasi grunt-tuproqli, bittasi stellajli. Teplitsalarning balandligi 85sm bo'lgan oynali yon to'sig'i bor, grunt-tuproqli teplitsa devorlarining balandligi 37 sm, stellajli teplitsalarda esa 87smga boradi. Grunt-tuproqli teplitsaning balandligi 298 sm ni, stellajliniki 348 sm ni tashkil qiladi. Kombinatning suv bilan isitiladigan bitta qozonxonasi, tabiiy ravishda shamollatib turiladigan yon va yuqorigi darchalari bor. Shuningdek, ayrim xo'jaliklarda 16-09 loyihasi bo'yicha teplitsa kombinatlari qurilgan. Ular har qaysisining maydoni 500m² li to'rtta angarli teplitsalardan tashkil topadi. Teplitsalarning sinchi isitish uchun xizmat qiladigan trubalardan qilingan. 80-yillarning oxirida O'zbekistonda, eksperimental loyiha bo'yicha maydoni 0,5 gektarli va yer yuzasiga quriladigan grunt-tuproqli, blokli oynali teplitsalar qad ko'tardi. To'g'ri burchakli teplitsaning kattaligi 64,26 x 79,56 m keladi. Unga eni 6,2m Ii 13 seksiya kiradi. O'rta seksiyaga kengligi 3,1 m li asfalt yotqizilgan. Teplitsaning fundamentlari ustunchasimon betonli, ustki qismi esa balandligi 40sm li yig'ma temir-beton qalqonchalardan qilinadi. Asosiy konstruksiyalar - metall formalarning uzunligi 6,12m ga boradi. Teplitsaning to'sin qismi balandligi 3,6m, sinchsiz qismi esa 2,2m keladi. Teplitsa darchalar orqali shamollatiladi, ekinlar vodoprovoddan shlanglar vositasida sug'oriladi, suv bilan isitiladi. Keyingi yillarda yig'ma toifadagi blokli teplitsalami zavodda ishlab chiqarilganlari o'zlashtirilgan. Ularning asosiy afzalliklari metal kam sarflanishi va tashqi to'siq sathi kam bo'lishi tufayli issiqlikning kam yo'qolishi hisobiga ko'p tejamli bo'lishidir. Loyihachi tashkilotlar bloki teplitsalarning bir qator toifaviy loyihalarini ishlab chiqdilar. Bunda qurilmalarning zavodda tayyorlanishi va kompleks ravishda yetkazib berilishi hisobga olinadi. Ularning texnik usuli progressiv tadbirlar asosida amalga oshiriladi, metall konstruksiyalar zavodda tayyorlanadigan rux va alyumin detallardan yasaladi. Qurilish joyida teplitsani boltlar yordamida yig'ib qo'yiladi. 80-yillarning boshida Markaziy Osiyoda teplitsa kombinatlari qurilishi namunaviy 810-52; 810-54, 810-45 10- yihalari bo'yicha amalga oshirilar edi. 810-52 va 810-54 loyihalari bo'yicha qishki blokli yer teplitsalari qurilar edi. Maydoni 3 gektarli bu teplitsalarda zvenoning oralig'i 3,2 m ga boradi. Teplitsa yo'lak bilan birlashtirilgan ikkita blokdan iborat bo'ladi. 810-45 loyihasi maydoni 6 gektar, 3,2 metr oraliqli blokli qishki yer teplitsalari qurishga mo'ljallangan. Teplitsa ikkita blokdan, maishiy va yordamchi binolar korpusidan hamda ko'chat o'stirish maydonchasidan iborat bo'ladi. 1 gektarli blokning kattaligi 140x75 m keladi, har bir zvenoning oralig'i 6,4m ga boradi. Teplitsaning balandligi konstruksiyalarning chiqib turadigan uchigacha 2,2 m keladi. Oyna solish uchun kengligi 75 sm li, 4mm li oyna taxtalari ishlatiladi. Zamonaviy blokli teplitsaning sinchlari mustahkam va zanglamaydigan ruxlangan po'latdan yasaladi. Teplitsaning to'siqlari konturli, ustunlari esa temir beton fundamentga tayanadi. Yog'in-sochinlar tamovlar orqali umumiy ichki kanalizatsiya sistemasiga oqib ketadi. Oynalar po'lat qisqichlar vositasida shproslarga mahkamlanadi. O'simliklar qizib ketmasligi uchun teplitsa havosi darchalar orqali tabiiy ravishda shamollatib turiladi. lanubda shamollatish darchalari tom yuzasining 50 foizini tashkil etadi.
Teplitsani suv bilan isitish sistemasi uch xil, chunonchi chodirsimon, yer usti va yer osti trubalaridan iborat bo'ladi. Yerga ishlanganda yer ustki isitish trubalari (registrlari) ni ko'tarib, zveno bo'ylab joylangan ustunlarga ilib qo'yiladi. Isitish sistemasiga registrlar (issiqqa chidamli) egiluvchan rezina shlanglar vositasida osiladi. Yer ustki isitish po'lat trubalari ayni vaqtda hosil yig'ishtirish va o'simliklarni parvarishlashda qo'llaniladigan dastali telejkalar uchun yo'naltiruvchi temir iz vazifasini ham o'taydi. Teplitsa harakatini suv bilan isitish sistemasidagi suvning temperaturasiga hamda shamollatishga qarab to'g'rilab turiladi. Bu jarayon har bir teplitsada o'rnatilgan datchiklar yordamida avtomatlashtirilgan: temperatura pasayganda isitish sistemasidagi suvning temperaturasi ko'tariladi. Agar temperatura tegishli darajadan ortib ketsa, shamollatish darchalari ochib qo'yiladi.
Issiqlik rejimini bir xilda saqlab turish va tashqi temperaturaning salbiy ta'sirini kamaytirish maqsadida yon to'siqlar bo'ylab suv bilan konturli isitiladigan trubalar joylangan. O'simliklar ko'chirib yurgiziladigan yomg'irlatish sistemasi yordamida sug'oriladi, u forsunkali plastmassa trubalardan iboratdir. Teplitsa tuprog'ining sho'rlanmasligi uchun u har yili ko'loblatib yuviladi. Yuvilgan suv tuproq ostidagi qum qavatidan sizib o'tib, 70- 90sm chuqurlikda olti metr oralatib joylangan diametri 50mm Ii spool truba orqali umumiy kanalizatsiya sistemasiga tushadi. Trubalarning tutashgan joylari filtrli oynali to'qima bilan o'rab qo'yiladi. Zamonaviy teplitsalar karbonat angidrid chiqadigan gazogeneratorlar bilan jihozlangan bo'ladi. Erta bahorda sabzavot o'stirish hamda ochiq dalaga ko'chat yetishtirishda plyonkali teplitsalardan ko'p foydalaniladi. Namunaviy loyihalar bo'lmagan vaqtlarda xilma-xil tuzilishga ega plyonkali teplitsalar ko'plab qurilgan. O'zbekistonda yog'och va metall sinchli chodir va rom shaklida yopiladigan nishabi ikki tomonlama va soyabonli plyonkali teplitsalarni uchratish mumkin. Ularning kattaligi ham xilma-xii bo'ladi.
Ko'chatxona eni 1,5-2 metr, chuqurligi 25-80 srn va uzunligi 10-20 metrlik chuqurdan iborat bo'lib, chuqurning cheti buzilmasligi uchun ikki qator pishiq g'isht bilan urib chiqiladi. Ko'chatxonalar issiq va sovuq bo'ladi. Issiq ko'chatxona ostiga 15-25 sm qalinlikda issiq go'ng va uning ketidan parnik tuprog'i solinadi. Sovuq ko'chatxonaga faqat parnik tuprog'i solinadi. Parniklarda ko'klamda ertagi ko'chatlar, qish va ko'klam davrlarida yangi sabzavotlar yetishtiriladi. Parniklar 500 ta romlik kvartallarga ajratiladi. Kvartalda har biri 20 romli 25 tadan pamik chuquri bo'ladi. Chuqurlar sharqdan g'arbga tomon cho'zilib joylashadi. Chuqurlarga go'ng va chirindi keltirish ishlarini mexanizatsiyalash uchun kvartallar atrofida 10-15 m keladigan yo'llar, kvartallar oralig'ida 5-8 m kenglikdagi yo'lIar qoldiriladi.
Parniklar oynali romlar bilan yopiladi. Ular isitish darajasiga ko'ra issiq, o'rtacha issiq va sovuq parniklarga bo'linadi. Issiq parniklarning chuqurligi 70-80sm, go'ng qatlami - 60sm bo'lib, ularga yanvar, fevral oylarida urug' ekiladi. Juda ertagi gulkaram va karam ko'chatlari go'ng tuvaklarda pikirovka qilib (siyraklashtirib) o'stiriladi. O'rtacha issiq parniklaming chuqurligi 50-60 sm, go'ng qatlami 30-40 sm bo'ladi. Ertaki sabzavot ko'chatlari pikirovka qilinadigan va kechkiroq ko'chatlar yetishtiriladigan bu parniklar sovuqqa chidamli sabzavotlar o'stirishga mo'!jallangan. Sovuq parniklar chuqurligi 25-30sm bo'lib, romlarning kattaligi 160-106sm yoki 213x 106 sm bo'ladi. Parnikning isitilish darajasiga ko'ra go'ng har xil qalinlikda solinadi. Issiq parnikning har bir romiga 1,6 kubometr, o'rtacha issiq parnikning har bir romiga esabir kubometr go'ng bosiladi. O'rta hisob bilan bir kubometr go'ng 0,5-0,6 tonna keladi, demak 1000 ta rom uchun 500-550 tonna go'ng tayyorlash kerak bo'ladi. Tayyorlangan go'ng qizib, kuyib qolmasligi uchun uni 10 metr kenglikda, 1,5 metr balandlikda uyum qilib zichlab bosish kerak.