2 – ma’ruza tog‘ jinslarining asosiy fizika-mexanik xossalari. Reja

k_pl
Yede_f

Pishuqlik	Siqilishdagi chegaraviy pshiqlik CHо‘zilishdagi chegaraviy pshiqlik Siljishdagi chegaraviy pshiqlik Ichki ishqalanish burchagi	σsj σr τ φ
Reologik	Siljish parametri Relaksatsiya davri Pshuqlik davomiyligi Pshuqlik davomiyligining chegarasi	αp , β t0 σdl σω
Issiqlik xossasi	О‘tkazuvchanlik	Issiqlik о‘tkazuvchanlik koyeffitsiyenti Xarorat о‘tkazuvchanlik	λ a
	Yutuvchanlik	Solishtirma issiqlik sig‘imi	s
	Issiqlik ta’siri	Yerish xarorati va isiqligi Issiqlik tarqalish koyeffitsiyenti Fazaviy xarorat almashunuvi	Tpl , Qpl α , γT Tf
Yelektr xossasi	О‘tkazuvchanlik	Solishtirma (yelektr) qarshiligi Solishtirma (yelektr) о‘tkazuvchanligi	ρye σye
	Yutuvchanlik	Nisbiy diyelektrik singdiruvchanlik Diyelektrik yoʻqotilishning burchak tangensi	εr tgδ
	elektr tasiri	Yelektr pshiqlik	Yeye
Magnit xossasi	Yutuvchanlik	Qoldiq magnitlik Magnit singdiruvchanlik Magnit ta’sirlanuvchanlik	Iost μ χ
	Magnit tasiri	Kyuri temperaturasi	S
Tо‘lqin xossasi	Akustik	Tо‘lqin tarqalish tezligi Yutilish koyeffitsiyenti Solishtirma tо‘lqin qarshiligi Qaytish koyeffitsiyenti Sinish koyeffitsiyenti Tо‘la ichki qaytish burchagi	υp , υs , υl θ z kotr n i
	Yelektromagnit	Tо‘lqin tarqalish tezligi Yutilish koyeffitsiyenti Qaytish koyeffitsiyenti Tо‘lqin qarshiligi	υp , s θyem ki , kn zem
Radiaktiv xossasi	Tabbiy	Tabbiy radiaktivlik	Gakt
	Yutuvchanlik	Yutilish koyeffitsiyenti Yutilish va sochilish effektiv yuzasi	θp , θg Σr , Σz
	Yutuvchanlik	Neytronning erkin harakatlanish yoʻli Neytronning erkin harakatlanish vaqti	Lz tz
Gidravlik xossasi	Yutuvchanlik	Namlik sig‘imi Suvga tо‘yinish koyeffitsiyenti Suv koyeffitsiyenti	ωp , ωm , ωk kvn ξ
	О‘tkazuvchanlik	О‘tkazuvchanlik koyeffitsiyenti Sizish (filtrlash) koyeffitsiyenti	kpr kf
	Gidravlik tasiri	Yeruvchanlik Nam tortish koyeffitsiyenti Suvbardoshlik koyeffitsiyenti	krast kn ηf
Kon-texno-logikik	Umumiy	Qiyin yemirilish kо‘rsatkichi Mustahkamlik koyeffitsiyenti Qattiqlik Charxlovchanlik koyeffitsiyenti Maydalanuvchanlik Ishqalanish koyeffitsiyenti	Ptr f H kab D ftr
	Alohida	Portlanuvchanlik Solishtirma kesishga qarshiligi Qiyin burg‘ilanish koyeffitsiyenti	q ,qe KF Pb Pe

2.2-jadval. Tog‘ jinsining bazaviy (asosiy) fizik-texnik parametrlari

Tog‘ jinsi xossalari	Asosiy parametrlari	Belgi lanishi	О‘lchov birligi	Aniqlanishi (tarifi)	О‘zgarish chegarasi
Zichlik	Xajmiy massa	ρ	kg/m^3	Strukturasi buzulmagan (darzliklari, g‘ovaklari va boshqalar bilan birgalikda) tabbiy holatdagi quruq tog‘ jinsining birlik hajmdagi massasi.	1500-3000
	G‘ovakdorlik	P	%	Birlik hajmga ega tog‘ jinsida mavjud bо‘lgan g‘ovaklar majmuining nisbiy hajmi.	1,5-30
Mexanik	Siqilishdagi chegaraviy pshiqlik	σsj	Pa	Bir о‘q bо‘ylab siqilishda paydo bо‘ladigin kuchlanishning eng Yuqori qiymati bо‘lib, bunda tog‘ jinsining yemirilishi kuzatiladi.	10^7-3·10^8
	CHо‘zilishdagi chegaraviy pshiqlik	σr	Pa	Bir о‘q bо‘ylab chо‘zilishda paydo bо‘ladigin kuchlanishning eng yuqori qiymati bо‘lib, bunda tog‘ jinsining yemirilishi kuzatiladi.	0-2·10^7
	Yung moduli	YE	Pa	Normal kuchlanish ta’siri va mos holda unig elastik deformatsiyasi orasidagi proparsionallik koyeffitsiyenti.	10^9-3·10^11
	Puassan koyeffitsiyenti	ν	-	Bir о‘q bо‘ylab normal yuklama qо‘yilganda kо‘ndalang va bо‘ylama elastik defarmatsiyalar orasidagi proparsionallik koyeffitsiyenti, (kо‘ndalang va bо‘ylama defarmatsiyalar orasidagi munosabat).	0,1-0,45
Issiqlik	Issiqlik о‘tkazuvchanlik koyeffitsiyenti	λ	Vt/(m·K)	Birlik vaqtda birlik yuzaga nisbatan perpendikulyar yoʻnalishda issiqlik miqdorining о‘tishi natijasida birlik masofalarda haroratning 1 K ga о‘zgarishi.	0,2-12
	Solishtirma issiqlik sig‘imi	s	J/(kg·K)	1 kg tog‘ jinsining xaroratini 1 K ga orttirish uchun kerak bо‘adigan issiqlik miqdori.	(0,5-1,5)10^3
	Issiqlikning chiziqli tarqalish koyeffitsiyenti	α	K^-1	Tog‘ jinsini 1 K ga qizdirishda uning nisbiy uzayishi.	2·10^-6-10^-4
Yelektro- magnit	Solishtirma elektr qarshiligi	ρye	Om·m	Yelektr kuchlanishli maydondagi tog‘ jinsi namunasi 1 m^2 yuzasidan о‘tayotgan tok kuchiga teskari bо‘lgan kattalik	10^-3-10^8
	Nisbiy diyelektrik singdiruvchanlik	εr	-	Yelektr maydoniga kritilgan tog‘ jinsi ichida hosil bо‘lgan elektr maydon kuchlanganligi (YEMK) vakumdagi elektr maydon kuchlanganlidan bir necha barobar kichik bо‘lishi.	2-30
	Nisbiy magnit singdiruvchanlik	μ	-	Magnitlovchi muhit ta’sirida magnit maydonning bir necha barobar ortish kо‘rsatkichi.	0,9998-6,5

Birinchi rejada ta’kidlaganimizdek, tog‘ jinsining fizik-texnik xossalari, mineral tarkibi va tuzilishi tashqi muhit ta’sirida aniqlanadi ya’ni tog‘ jinsi tashqi maydonga joylashtiriladi.

Har qaysi maydon kuchlanganlik, jadallik va boshqa bir qator miqdorlar bilan baholanadi, jumladan.
Mexaniq maydon tog‘ jinslarida vujudga keladigan kuchlanish va yuklama miqdori, uning ta’sir davomiyligi, yuklamaning yoʻnalishi (chо‘zilish, siqilish va surilish), kuchlanishning tog‘ jinsida tarqalishi (markazlashgan, chiziqli, tekislik bо‘ylab, hajmiy) bilan baholanadi.
Issiqlik maydon harorat, harorat gradiyenti, issiqlik oqimi, issiqlik oqimining yoʻnalishi, ta’sirlashish vaqti о‘zgarishi, tog‘ jinsi hajmida harorat va issiqlik oqimining tarqalishi bilan baholanadi deb yozishimiz mumkin.
Yelektr va magnit maydon kuchlanish va kuchlanganlik bо‘yicha, elektr va magnit induksiyasi miqdori hamda uning oqim zichligi bо‘yicha baholanadi.
Yelektromagnit maydon tog‘ jinsida elektromagnit tо‘lqinning tarqalish parametrlari bilan harakterlanadi elektr va magnit maydonidan farqli ravishda bu maydonda tebranish chastatasi kabi parametrlar mavjud.
Radiaktiv maydon jadallik, kichik zarralar turi, ayrim holatda tebranish chastatasi (tо‘lqin tabiatidagi maydonlarda), energiya kvantlari bilan baholanadi.
Moddiy maydon - asosan suv va tabiiy gaz hisobiga yuzaga keladi hamda bosim, bosim gradiyenti, kimyoviy tarkibi, yopishqoqlik kо‘rsatkichlari bо‘yicha baholanadi.
Massivda fizik maydon tabiiy yoki suniy bо‘lishi mumkun.
Tabiiy maydon - kon bosimi, issiqlik maydoni, suvga tо‘yingan maydon, radiaktiv maydonlar hisoblanadi.
Suniy maydon - tashqi maydon yoki kon ishlariga kirishilganda yuzaga keladigan maydonlar (masalan, daydi elektr toki, burg‘ilash ishlarini olib borishda kov joydagi massivda harorat oshishi, portlashda massivga yaqin joylarda dinmik yuklama va boshqalar natijasida) hisoblanadi. Bundan tashqari tog‘ jinsining xususiyati va holatga ta’sir etish maqsadida ataylab hosil qilingan maydonlar.