2-Amaliy mashg’ulot. Xorijiy davlatlardagi kredit taplim tizimi. Kredit-modul tizimining muhim tamoyillari

2-Amaliy mashg’ulot. Xorijiy davlatlardagi kredit taplim tizimi. Kredit-modul tizimining muhim tamoyillari.
Mashgpulotning maqsadi: Xorijiy davlatlardagi kredit taplim tizimi oprganish. Jahon tajribasini yurtimizdagi taplim muassasalarda qopllash.

1. Kredit-modul tizimini joriy etishda rivojlangan mamlakatlar tajribasi

2. Kredit-modul tizimining O’zbekiston Respublikasida oliy taplimida mavjud elementlari.
3. Mustaqil taplimning ustuvorligi.
4. Talabaga yopnaltirilganlik.


O’zbekiston Respublikasi prezidentning 2019 yil 8 oktyabrdagi Farmoni bilan tasdiqlangan «O’zbekiston Respublikasi oliy taplim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi»ga kopra mamlakatdagi oliy taplim muassasalarining 85 foizi 2030 yilgacha bosqichma-bosqich kredit-modul tizimiga optishi rejalashtirilgan. Bu yaqin yillar davomida mamlakatdagi .deyarli barcha oliy taplim muassasalarining kredit-modul tizimida faoliyat yurita boshlashidan darak beradi. Kredit-modul tizimi nimani nazarda tutadi, kelib chiqish tarixi qanday, O’zbekiston Respublikasi oliy taplim tizimiga joriy etishning maqsadi nimada? Taplim jarayonini tashkil qilishning kredit-modulli tizimi - bu modulli opqitish texnologiyalari va kredit yoki kredit taplimi boplinmalarining kombinatsiyasiga asoslangan o’quv jarayonini tashkil etish modeli. Taplim jarayonini tashkil etish va amalga oshirish ko’p qirrali va murakkab harakatlar va o’zaro tapsir tizimidir. Kredit-modul tizimidagi eptibor uning ikkita xususiyatiga qaratilgan: - talabalarning mustaqil ishiga; - o’quv jarayonini tashkil etishning kredit-modulli tizimini va talabalarning taplim yutuqlarini baholashning reyting tizimini tapminlashga. Ilk bor kredit-soat tizimi, AQShda paydo boplgan va rivojlangan. 1869 yilda Amerika taplimining taniqli arbobi, Garvard universiteti prezidenti Charlz Eliot tomonidan «kredit soati» tushunchasini kiritildi va 1870-80 yillarda kredit soatlarida oplchangan akademik ish xajmi miqdori joriy etildi. 1892 yildan «kredit-soat» tizimi rivojlanishining ikkinchi bosqichiga start berildi. AQSh Milliy taplim qopmitasi tomonidan «kollej-maktab» aloqasini yaxshilash, o’quv dasturlarini standartlashtirish maqsadida umumtaplim maktablarida nafaqat kollejlarda, balki o’rta maktablarda ham «kredit» tushunchasi joriy etildi. Maktablar, bakalavr, magistratura va doktorantura taplim dasturlari mazmuni hajmini baholash uchun kredit tizimiga optildi. XX asrning so’nggi opn yilliklarida Yevropada o’quv dasturlarini xalqarolashtirish oliy taplimning ustuvor tendentsiyalardan biriga aylandi. Xalqaro o’quv dasturlarida universitetlarning ishtirok etishi dolzarb masalalardan biriga aylandi. 1987 yil Yevropa Ittifoqida tashkil etilgan ERASMUS talabalar almashinuvi bopyicha taplim dasturi (Universitet talabalarining harakatchanligi bopyicha Evropa hamjamiyati harakatlari sxemasi) qabul qilindi. Dastlab ERASMUS dasturi Yevropaning 12 mamlakatida eng yaxshi deb tan olindi va keng tarqaldi. Topplangan tajriba qayta ishlab chiqilib 31 mamlakatda faoliyat yuritadigan barcha yosh guruhlari va darajalardagi ixtisoslashgan SOCRATES taplim dasturi uchun asos sifatida qabul qilindi. Bundan tashqari, talabalar almashinuvi bopyicha Yevropaning ilm-fan opchogi va universitetlar imidjini mustahkamlashga qaratilgan Leonardo Da Vinchi va Tempus Tacis o’quv dasturlari ham faoliyat yuritadi. Ushbu dasturlarni tadbiq etar ekan Yevropa taplim tizimlarining o’ziga xosliklari bilan bogplik boplgan yapni, xilma-xill va bapzi holatlarda bir-biri bilan solishtirib boplmaydigan darajadagi turli xil taplim tizimlar kabi o’ziga xos muammolarga duch keldi. Haqiqatan ham shunday vosita ishlab chiqish kerak ediki, milliy taplim tizimlarini shaffofligini tapminlab, bir-biri bilan solishtirishni engillashtirish lozim edi. ERASMUS dasturining sinov loyixasi sifatida shakllangan va 6 yil davomida Yevropaning 145 ta oliy taplim muassasalarida tajribadan utgan – ECTS (European Credit Transfer System) tizimi ushbu vazifani bajara olishini koprsatdi. Bolonya taplim tizimi - bu 1998 yilda etakchi Yevropa mamlakatlari Germaniya, Italiya, Angliya, Fransiya taplim vazirlari tashabbusi bilan tuzilgan umumiy taplim maydoni. Ushbu tashabbusni boshqa davlatlarning rasmiylari qopllab-quvvatladilar va 1999 yilda Yevropaning 29ta davlati ECTSga aloxida ahamiyat qaratilgan va diplom ilovalariga umumevropa maqomini beruvchi Bolonya deklaratsiyasini imzoladi. Shu bilan birga, ECTSning vazifalari oliy taplimning yagona tizimini yaratish emas, balki taplim siyosati sohasida mamlakatlar va universitetlarning avtonomiyalariga saqlagan holda xalqaro shaffoflik va mavjud taplim tizimlari va malakalarining muvofiqligiga erishishdir. Bolonya tizmining ochiqligi boshqa mamlakatlarni bosqichma-bosqich qopshilishini tapminlamoqda. Bugungi kunda Bolonya tizimi 48 mamlakatni birlashtirgan xolda, yangi apzolarni birlashtirish davom etmoqda. Bugungi kunga kelib, Yevropadagi deyarli barcha davlatlar milliy oliy taplim tizimida taplim kreditlariga asoslangan isloxotlarni amalga oshirganligini koprish mumkin. Har bir mamlakat taplim tizimidagi milliylikni, o’ziga xoslikni saqlab qolgan holda, hamkorlar tomonidan topplangan tajribadan eng yaxshi va eng ilgporidan foydalanish imkoniyatiga ega boplish barobarida, oliy taplim tizimlari - talabalar mobilligi; boshqaruvdagi moslashuvchanlik; Yevropa universitetlarining muvofiqlashtirilgan faoliyatiga erishildi. Bularning barchasi Yevropaning jahon taplimi bozorida yanada jozibador bo’lib borayotganiga hissa qopshadi. Bolonya taplim jarayonining maqsadi: - Yevropa yagona taplim zonasidagi tizimning asosiy yopnalishi sifatida, fuqarolar mobilligini doimiy ravishda rivojlantirgan xolatda, o’qishni tugatgach ish bilan tapminlashning haqiqiy imkoniyatini yaratish. - Intellektual, ilmiy, ijtimoiy va madaniy salohiyatni takomillashtirish va barqarorlashtirish. -Yevropa universitetlari tizimining jozibadorligini oshirish, yapni Yevropa universitetlari va institutlarining mablag, tapsir va talabalarni jalb qilishdagi global musobaqada raqobatbardoshligini tapminlash. -Milliy oliy taplim tizimlarining muvofiqligi va universalligiga erishish. -Taplim sifatini oshirish. Oliy o’quv yurtlarining umumiy madaniy qadriyatlarni rivojlantirishdagi rolini oshirish, universitetlarga xalqaro ong tashuvchisi maqomini berish Umumyevropa taplim makonini yaratish zarurati quyidagi masalalarni xal etish xolatlarni siqib chiqarmoqda: -Sharqiy Yevropa va AQShdan talabalar oqimini jalb qiladigan AQSh, Kanada, Avstraliya, Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlaridagi taplim maktablariga qarshi muvozanatni tashkil etish uchun Yevropa taplimini qayta tiklashning dolzarb ehtiyoji; -yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlashga fundamental yondashuvlarni o’zgartirishni talab qilayotgan zamonaviy iqtisodiyotning globallashuvi. Ishning bosqichma-bosqich opsishi kontseptsiyasi yopqolib bormoqda: bitta korxonada uzok muddat ishlaydigan mutaxassislar soni kamayib bormoqda. Kasbiy vazifalarni shaxsiylashtirish shartlarning bir xilligini va xodimlarning almashinuvchanligi va h. Ishchi kuchi qabul qilingan tor standart doirasidan chiqib bormoqda, yapni nostandartlashmoqda. Anpanaviy mehnat turlari o’ziga xosligini yopqotmoqda. Mutaxassislarni izolyatsiyasi yopq qilinmoqda, bu esa mutaxassisliklarning o’zgaruvchan parametrlari shakllanishiga olib keladi. Bir kasbni egallashga qaratilgan kasb-hunar dolzarbligini yopqotib bormoqda. professionallikni baholashga yondashuvlarni bosqichma-bosqich tubdan o’zgarishi, diqqatni taplim jarayonining shakllari va mazmunidan natijalarga yopnaltirish uchun mopljallangan Boloniya tizimi bopyicha taplimni joriy etish zarurligiga olib keldi Hozirga qadar deyarli barcha Yevropa davlatlari o’zlarining milliy oliy taplim tizimlarida islohotlar optkazdilar, taplim kreditlari asosida tizimlarni joriy etdilar. Biroq, ular bir-biridan juda katta farq qiladi, buning sababi esa mamlakatlarning milliy ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarni hal etishga yopnaltirilganligidadir. Har bir davlat o’ziga xos taplim tizimini, milliy tarixiy va madaniy anpanalarini saqlab qolishga intiladi, buni bir qator Yevropa mamlakatlarining taplim tizimlari tahlili koprsatmoqda. Shunday qilib, Yevropaning milliy taplim tizimlaridagi baholash koplamini umumevropa shabloniga aylanib ulgurgan ECTS tizimiga maksimal darajada muvofiqlashtirishi va tenglashuvi inkor etib boplmaydigan zaruriyat edi. Evropa kreditiga keladigan boplsak - bu tyutor va talaba o’rtasidagi aloqa soatlari hajmining maplum bir shartli birligi. O’rtacha har bir talaba bir o’quv yilida 60 evropa kreditini olishi kerak. Yevropa kreditlarida doim talaba qancha vaqt auditoriyada shugpullanishi haqidagi masala ochiq qoladi, va bu raqam fan, opqituvchi yoki universitetga qarab o’zgarishi mumkin. 2004 yilning aprelida Ednet taplim tarmogpi tomonidan optkazilgan «Taplim bozorini globallashtirish: Markaziy Osiyo universitetlari reformalari» mavzusidagi 4-Xalqaro anjumanda 1 ECTS krediti - auditoriya mashgpulotlari, kollokviumlar, anjumanlar, kutubxonalardagi bahs-munozaralar, tashqi tadbirlar va shu kabida qatnashishni, yapni barcha turdagi kontakt mashgpulotlarini ham hisobga olgan holda 24-36 ish soatlariga teng degan xulosaga kelingan. ECTS tizimida taxminan 60 kredit – bir akademik yil, 30 kredit – bir semestr, 20 kredit –bir trimestrdagi taplimga mos keladi. ECTS kredit – fanning o’quv yuklamalarini o’zlashtirish uchun mehnat sarfini ifodalaydi, ish soatlari deganda esa – barcha turdagi kontakt soatlar tushuniladi, deb aytish mumkin. AQSh taplim tizimining tuzilishi: talabalar tomonidan sertifikatlar, diplomlar, ilmiy darajalar va boshqa malakalarni olish jarayonida amerika maktab opqituvchilari va oliy o’quv yurtlari opqituvchilari akademik yoki o’quv kreditlari miqdorlarni hisoblash va izohlash uchun turli xil formulalardan foydalanadilar. Ko’pgina hollarda, yigpilgan «kredit soatlari» yoki «kredit birliklari» atamasi bilan belgilanadi. AQSH da qabul qilingan USCS (US Credit System) tizimida kredit-soat – bu o’qish vaqtiga asoslangan oplchovdir. Masalan, bakalavriatda 1 kredit-soat talabaning semestr davomida har haftadagi 1 akademik soat auditoriya ishiga teng. Bundan tashqari har bir auditoriya mashgpulotiga 2 soat (100 minut) mustaqil ish qopshib beriladi. Magistraturada, va ayniqsa doktoranturada bu mehnat hajmida mustaqil ishning hissasi ko’payib borishi nazarda tutiladi. AQSH da bakalavr darajasini olish uchun 4 yilda kamida 120 kredit-soat, magistr uchun 1-2 yilda mos ravishda 30-60 kredit-soat, doktorlik dasturlarida esa 3-4 yilda mos ravishda 60-90 kredit-soat topplash talab etiladi. USCS tizimi Amerika talabalarining mobilligini oshiradi, chunki bir universitetda olingan kreditlar boshqalarida ham hisobga olinadi va talabalar o’qishlarini bir oliy o’quv yurtidan boshqasiga sinov birliklarini saqlagan holda kopchirishlari mumkin. Bunday amaliyot qoldirilgan o’qish va o’qishga tiklash jarayonlarini o’zaro bogplash uchun ham qopllaniladi. Yevropa, Amerika va Britaniya sinov birliklari tizimi bilan bir qatorda Osiyo-Tinch Okeani regioni uchun UCTS (University Credit Transfer System) universitet kreditlarini optkazish tizimi ham mavjud. Bu tizimga regionning yirik davlatlari, masalan, Yaponiya va Xitoy umuman qopshilishmagan. UCTS tizimida esa evropa krediti kabi bir yilga 60 kredit xisoblanadi. UCTS tizimi talabalarni boshka oliy o’quv yurtiga optishdagi baxolarini xisoblash uchun qopllaniladi, taplim tizimiga xech qanday tapsir optkazmaydi. Talaba xorijda o’qish dasturini o’zi mustaqil tuzib chiqadi. Faqatgina ushbu dastur mavjud boplsagina, talabani jopnatayotgan oliy taplim muassasi va qabul qilib olayotgan taplim muassasi o’rtasida qanday kredit asosida o’qishi haqida bitim tuziladi. Bu loyihaning tajriba loyixasi 5 yilga (1999-2004 yy.) mopljallangan bo’lib, uning maqsadi UMAp (Osiyo-Tinch okeani regionida universitetlar mobilligi) tashkiloti tomonidan regionda va UMAp faoliyat sohasiga kiruvchi hududlarda va dunyoning boshqa regionlaridagi davlatlar bilan xorijiy oliy o’quv yurtlaridagi olingan kreditlarni kafolatli tan olish orqali talabalar almashinuvini samarali yoplga qopyishga yordam koprsatish edi. Talabaning akademik muvaffaqiyati universitetda qopllaniladigan bilimlarni baholash tizimidan foydalangan holda aniqlanadi, lekin ballarni majburiy ravishda milliy shkala va ECTS shkalasiga tushirish bilan belgilanadi. Ushbu xolatga misol tariqasida, O’zbekiston Respublikasida talabalar o’zlashtirishining baholash tizimlari 1-jadvalda keltirilgan. Oliy taplimda talabalar o’zlashtirishini baholash tizimlari



Asosiy baholash mezonlari: talaba mustaqil xulosa va qaror qabul qiladi, ijodiy fikrlay oladi, mustaqil mushohada yuritadi, olgan bilimini amalda qopllay oladi, fanning (mavzuning) mohiyatini tushunadi, biladi, ifodalay oladi, aytib beradi hamda fan (mavzu) bopyicha tasavvurga ega deb topilganda — 5 (a’lo) baho; talaba mustaqil mushohada yuritadi, olgan bilimini amalda qopllay oladi, fanning (mavzuning) mohiyatni tushunadi, biladi, ifodalay oladi, aytib beradi hamda fan (mavzu) bopyicha tasavvurga ega deb topilganda — 4 (yaxshi) baho;


1999 yilda 29 ta davlat tomonidan Bolongpyada yagona tahlim muhitini yaratish jarayonida ishtirok etish haqidagi Deklaratsiya imzolandi. Uning maqsadi taqqoslanadigan darajalar tizimini qabul qilish, akademik va kasbiy tan olishni yengillashtirish va bitiruvchilarning ishga joylashish imkoniyatlarini tahminlashga qaratildi. Bolongpya jarayoni barcha davlatlar uchun ochiq bo’lib, bugungi kunga kelib ishtirokchi davlatlar soni 50 ga yaqinlashib qoldi. Bolongpya deklaratsiyasini imzolagan barcha davlatlar oliy tahlimning ikki bosqichli (bakalavriat – 3-4 yil, magistratura – 1-2 yil) tizimiga optishgan. Oliy tahlimdan keyin doktor (3-4 yil) darajasini olishga imkon yaratiladi. Xorijda ECTS (European Credit Transfer System) tizimi tahlim tizimining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Har bir o’quv faniga yuklama hajmidan, kelgusidagi kasbiy faoliyati uchun muhimligidan kelib chiqib kredit bali belgilanadi. Talaba har bir fanni muvaffaqiyatli o’zlashtirgan taqdirda belgilangan kreditlarni oladi va bu kreditlar yig’indisi unga mos boplgan bakalavr yoki magistrlik darajasini olishga imkon beradi. Xopsh, kredit-modulgp tizimi nimani nazarda tutadi? Bugungi kunda tahlim dasturlarini amalga oshirish uchun dunyo tajribasida kredit tizimi deb nomlangan amaliyotdan keng foydalaniladi. Kredit tizimi o’z ichiga 5 tahlim va uning uchun sarflanadigan umumiy mehnat xarajatlari miqdorini qamrab oladi. Jahon amaliyotida Amerika Qopshma SHtatlari kredit tizimi (USCS), Kreditlarning topplash va optkazishning Britaniya tizim (SATS), Yevropa kredit tizimi (ECTS), Universitet kreditlarini optkazishning Osiyo - tinch okeani tizimi (UCTS) eng keng tarqalgan tizimlar hisoblanadi. “Kredit soat” tizimi dastlab AQSHda paydo boplgan va takomillashgan. 1869 yilda Garvard universiteti Prezidenti, Amerika tahlimining atoqli namoyandasi CHarlgpz Eliot birinchi bo’lib “kredit-soat” tushunchasini kiritdi va 1870-1880 yillar davomida fan hajmini kredit-soatlarda oplchashga imkon beruvchi tizimni joriy qildi. 1892 yildan “kredit-soat” tizimini joriy qilishning ikkinchi bosqichi boshlandi. Bunda AQSH milliy tahlim qopmitasi “kollej-maktab” bopg’inini yaxshilash, o’rta maktablarda o’quv dasturlarini standartlash maqsadida nafaqat kollejlarda, balki o’rta maktablar uchun ham “kredit” tushunchasini joriy qildi va keyinchalik bakalavriat dasturlari mazmunini baholashning kredit tizimini magistratura va doktorlik tahlim bosqichlarigacha kengaytirdi. Bakalavr darajasini (Bachelor of Arts - BA yoki Bachelor of Science - BSc) olish 4 yil o’qishni nazarda tutadi. Bu davr ichida talaba o’rtacha har biri 3 kreditlik 40 tacha fanni o’zlashtirishi zarur bopladi. Birinchi va ikkinchi yil tayanch bilimlarni olish uchun ajratiladi (tahminan, 60-68 kredit) va u oraliq daraja (Associates) bilan yakunlanadi, uchinchi va toprtinchi yillar mutaxassislik fanlarini jadal oprganishga bag’ishlanadi va bu jarayon malakaviy imtihon bilan tugallanadi. Oliy tahlimning ikkinchi bosqichi (Graduate Level) – bu o’rta hisobda ikki yillik o’qish natijasida magistr darajasini (Master of Arts - MA yoki Master of Science - MSc) olish uchun mopljallangan magistrlik dasturlaridir. Yuqori malakali mutaxassislar tayyorlashning ikkinchi bosqichi va uchinchi pog’onasi – doktorlik dasturlari bopyicha o’qish bo’lib, u tor mutaxassislikga o’qish va mustaqil ilmiy izlanuvchilikga yopnaltilgandir. Darajani olish uchun talaba belgilangan miqdordagi kredit-soatlarni topplashi zarur. AQSH da qabul qilingan USCS (US Credit System) tizimida kredit-soat – bu o’qish vaqtiga asoslangan oplchovdir. Masalan, bakalavriatda 1 kredit-soat talabaning semestr davomida har haftadagi 1 akademik soat auditoriya ishiga teng. Bundan tashqari har bir auditoriya mashg’ulotiga 2 soat (100 minut) mustaqil ish qopshib beriladi. Magistraturada, va ayniqsa doktoranturada bu mehnat hajmida mustaqil ishning hissasi ko’payib 6 borishi nazarda tutiladi. AQSH da bakalavr darajasini olish uchun 4 yilda kamida 120 kreditsoat, magistr uchun 1-2 yilda mos ravishda 30-60 kredit-soat, doktorlik dasturlarida esa 3-4 yilda mos ravishda 60-90 kredit-soat topplash talab etiladi. Oliy tahlim tizimida kredit-soat tushunchasi dars jadvalini tuzish, GPA o’rtacha ballini hisoblash, kafedralar, opqituvchilar va talabalarning yuklamasini aniqlash uchun asos hisoblanadi. USCS tizimi Amerika talabalarining mobilligini oshiradi, chunki bir universitetda olingan kreditlar boshqalarida ham hisobga olinadi va talabalar o’qishlarini bir oliy o’quv yurtidan boshqasiga sinov birliklarini saqlagan holda kopchirishlari mumkin. Bunday amaliyot qoldirilgan o’qish va o’qishga tiklash jarayonlarini o’zaro bog’lash uchun ham qopllaniladi. Ispaniyada universitet tahlimi ko’p pog’onali bo’lib quyidagi davrlarni o’z ichiga oladi: • birinchi tahlim davri: u kamida 3 yil davom etadi va 180-270 ispan kreditlariga teng bopladi; • birlashtirilgan birinchi va ikkinchi davrlar: 4-5 yilga mopljallangan bo’lib (tibbiyot mutaxassisliklari uchun 6 yil), birinchi davr - 2-3 yil, ikkinchisi - 2 yil davom etadi. Koprsatilgan 4,5 va 6 yilda talabalar 300-500 kredit topplashadi. • ikkinchi davr – yakka tartibda; • uchinchi davr – doktorantura. Birinchi davr yakunida talabalarga Diplomado, Arquitecto Tecnico va Ingeniero Tecnico kabi akademik darajalar berilishi mumkin. Ikkinchi davr yakunida esa - Licenciado, Arquitecto yoki Ingeniero Superior darajalari berilishi mumkin. Doktorlik darajasi uchinchi davrda o’qishni yakunlagan va dissertatsiyani muvaffaqiyatli himoya qilgan talabalarga beriladi. Ispaniyada “kredit”ni aniqlashga o’zgacha yondashiladi – har bir kredit 10 soat auditoriya mashg’ulotlariga mos keladi, topplangan kreditlar yig’indisiga qarab talabaning o’zlashtirishi baholanadi. Talabalar tomonidan nazariy va amaliy mashg’ulotlar bopyicha alohida kreditlar topplanadi, ularni hatto auditoriya mashg’ulotlaridan tashqari boshqa o’quv ishlarini bajarib ham olish mumkin. SHvetsiyada 1 shved krediti universitetda 1 hafta o’qishga teng deb qabul qilingan. Bu tizim o’quv rejalarini tuzishni va talabalarning bajargan o’quv soatlarini hisoblashni yengillashtirish uchun joriy etilgan. SHvetsiya universitetlarida o’quv yili 40 hafta davom etadi va kuzgi hamda 7 bahorgi semestrlardan iborat bopladi. SHunday qilib, talaba o’quv yili davomida mahruza, yakka tartibdagi ishlar va boshqa ishlarni ham qopshib hisoblaganda 40 kredit topplaydi. Bakalavr darajasini olish uchun 3 yillik o’qish davomida 120 kredit olish kerak. Magistraturada o’qish 1-1,5 yil (60 kredit), doktoranturada esa – 2-4 yil davom etadi. SHvetsiya kreditlarini Yevropa ECTS kreditlari bilan taqqoslash uchun ular 1,5 ga ko’paytiriladi. Masalan bakalavriatdagi 120 SHvetsiya krediti 180 ECTS kreditiga, magistraturadagi 60 SHvetsiya krediti - 90 ECTS kreditiga teng bopladi. SHvetsiya universitetlarida tahlim jarayonlari mahruzalar, seminarlar, bahs-munozaralar (opqituvchi ishtirokida yoki ishtirokisiz) shaklida tashkil qilinadi. Har bir kurs yakunida imtihon seminarlari, auditoriyada topshiriqlarni bajarish va yozish koprinishidagi imtihonlarni topshirish nazarda tutiladi. Belgiyada kredit tahlim tizimi Yevropa ECTS kredit tizimlariga moslashtirilgan va halqaro hamkorlik doirasida qopllaniladigan koprinishda taqdim etilgan. Buyuk Britaniyada tahlim tizimi Birlashgan Qirollikning CATS (Credit Accumulation and Transfer Scheme/System – Kreditlarni topplash va kopchirish sxemasi/tizimi) tizimiga asoslangan bo’lib, uning maqsadi ko’p sonli malaka hujjatlari tizimini har bir tur uchun alohida kreditlar belgilash orqali tartibga solish va yagonalashtirishdir. CATS tizimi Birlashgan Qirollikda, Janubiy Afrikada va Yangi Zellandiyada keng tarqalgan. CATS bopyicha akademik yil 1200 shartli o’quv soatlari yoki 120 kreditni o’z ichiga oladi, 1 britaniya krediti 10 shartli o’quv soatlariga teng. SHartli o’quv vaqti deyilganda, talaba fanni o’zlashtirishi uchun sarflaydigan soatlar miqdori tushuniladi. SHartli vaqt auditoriya mashg’ulotlari, asosiy amaliy ishlar, loyiha ustida ishlash, mustaqil tahlim mashg’ulotlarini, imtihonlarga tayyorgarlik va ularni topshirish kabi faoliyatlarni, yahni barcha turdagi o’zlashtirish uchun zarur boplgan o’quv faoliyatlarini o’z ichiga qamrab oladi. Britaniya universitetlarida bakalavr darajasini olish uchun 3 yil davomida 360 britaniya kreditlarini qoplga kiritish kerak. Toprtinchi yil talabalarga “imtiyozli bakalavr” (Bachelor with Honours) darajasini olishga imkon beriladi. 20-asrning so’nggi opn yilliklarida Yevropada oliy o’quv yurtlarining halqaro tahlim dasturlaridagi ishtiroki muhim masalaga aylandi, oliy 8 tahlim o’quv dasturlarini internatsionallashtirish taraqqiyotning dolzarb yopnalishlaridan biri bo’lib qoldi. 1987 yilda Yevropa Ittifoqi asos solgan talabalar almashishning ERASMUS (European Community Action Scheme for Mobility of University Students) tahlim dasturi eng namunali deb topilib asos sifatida qabul qilindi va Yevropaning 12 ta davlatida joriy etildi. Topplangan tajribalar qayta ishlanib barcha yosh guruhlari tahlimiga ixtisoslashgan yangi SOCRATES dasturi uchun asos sifatida qabul qilindi. Bu dastur 2006 yilgacha rejalashtirildi va 31 davlatda amal qildi. Bulardan tashqari, Yevropada talabalar almashish dasturi bopyicha Yevropaning ilm-fan va universitetlar beshigi sifatidagi mavqeini mustahkamlashga yopnaltirilgan Leonardo Da Vinci va Tempus-Tasis tahlim dasturlari amalga oshirildi. Bu dasturlarni amalga oshirishda Yevropada turli xillik va o’zaro mos kelmaslik holatlari yuzaga chiqdi, umumlashtirishda qiyinchiliklar paydo bopldi. SHunday instrument ishlab chiqish zarur edi, u milliy tahlim tizimlarini amalda yaqinlashtirishi, moslashuvchan va shaffof qilishi, tahlimdagi hujjatlar esa – oson taqqoslanadigan boplishi kerak edi. Bunday tizim sifatida ERASMUS dasturining tajriba loyihasi sifatida yuzaga kelgan va 1989-1995 yillarda 6 yil davomida eksperimental tekshiruvdan optgan ECTS (European Credit Transfer System) tizimi tan olindi. Unda Yevropaning 145 ta oliy o’quv yurti ishtirok etdi. 1999 yilning iyunida 29 ta Yevropa davlatlarining tahlim vazirlari Bolongpya deklaratsiyasini imzolashdi, unda asosiy ehtibor ECTS va umumevropa diplom ilovasiga qaratildi. Bunda ECTS ning vazifasi etib 2010 yilda yagonalashtirilgan oliy tahlim tizimini yaratish emas, balki xalqaro “shaffoflik” ka erishish va mavjud tahlim tizimlarini va malakalarini davlatlar va oliy o’quv yurtlarining tahlim siyosati sohasidagi avtonomligini saqlab qolgan holda moslashtirish belgilandi. Hozirgi kungacha deyarli barcha Yevropa davlatlari o’z milliy oliy tahlim tizimlarida islohotlar optkazishdi, kredit tahlim tizimini joriy qilishdi. Biroq, ular milliy ijtimoiy-iqtisodiy masalalar yechimiga qaratilganligi sababli o’zaro jiddiy farq qilishadi. Har bir davlat o’zining noyob tahlim tizimini, milliy, tarixiy va madaniy anhanalarini saqlab qolishga harakat qilgan. SHunday qilib, Yevropada mantiqan rad etib boplmaydigan, maksimal darajada yaqinlashish va milliy tizimlarning baholash shkalalarini umumevropa andozasi bopyicha tenglashtirish uchun zarur boplgan ECTS tizimi paydo bopldi. Unga kopra Yevropa krediti – tgpyutor va talaba kontakt soatlari hajmining shartli birligi hisoblanadi. O’rta hisobda bir o’quv yilida 9 talaba 60 Yevropa kreditlarini topplashi shart. Yevropa, Amerika va Britaniya sinov birliklari tizimi bilan bir qatorda Osiyo-Tinch Okeani regioni uchun UCTS (University Credit Transfer System) universitet kreditlarini optkazish tizimi ham mavjud. Bu tizimga regionning yirik davlatlari, masalan, Yaponiya va Xitoy umuman qopshilishmagan. Bu loyihaning tajriba sxemasi 5 yilga (1999-2004 yy.) mopljallangan edi. Uning maqsadi UMAp (Osiyo-Tinch okeani regionida universitetlar mobilligi) tashkiloti tomonidan regionda va UMAp faoliyat sohasiga kiruvchi hududlarda va dunyoning boshqa regionlaridagi davlatlar bilan birgalikda xorijiy oliy o’quv yurtlaridagi olingan kreditlarni kafolatli tan olish orqali talabalar almashinuvini samarali yoplga qopyishga yordam koprsatish edi. UCTS kreditlar shkalasi xuddi ECTS niki kabi bir akademik yil uchun 60 kreditni tashkil qiladi (semestrda – 30). UCTS kreditlar shkalasi faqat konvertatsiyalash shkalasi sifatida ishlatiladi. U qabul qiluvchi va o’qishga jo’natuvchichi oliy o’quv yurtlaridagi mavjud kreditlar tizimini (yoki o’quv yuklamasini oplchashning boshqa turlarini) almashtirish uchun mo’ljallangan. UCTS tizimi, akademik yil uchun 60 kredit va ECTS baholash shkalasi joriy etilganligi sababli ECTS modeliga asoslangan bo’lib, u ECTS modelining soddalashtirilgan varianti hisoblanadi. UCTS tizimi institutlar o’rtasida faqat talabalarning yuklamalari va baholarini tan olish va optkazish maqsadida ishlab chiqilgan, u muayyan institutdagi mavjud tizimni almashtirishni nazarda tutmaydi. UCTS tizimida fakulgptet vakili faqat UCTS dan foydalanish bopyicha umumiy tavsiyalar beradi va oliy o’quv yurtlari o’rtasida muloqot yurituvchi shaxs hisoblanadi. Talabaning o’zi shaxsiy xorijiy tahlim dasturini tuzadi. Talaba dasturni tuzib boplganidan so’ng o’qishga jo’natuvchichi va qabul qiluvchi institutlar muayyan dasturdagi fanlarni oprganish uchun talabaga beriladigan kreditlarga nisbatan o’zlarining roziliklarini mahlum qilishadi. UMAp talabalar almashinuvi shartlari batafsil ifodalangan ikki tomonlama kelishuvlarni tuzishda universitetlarga yordam beradi va ularni qopllab-quvvatlaydi. Xuddi ECTS dagi kabi UCTS da ham, asosiy maqsad talabaning xorijda olgan kreditlarini o’qishga jo’natuvchichi institut tomonidan qayta qabul qilinishini kafolatlash va shu orqali UMAp ning samarasini oshirish hamda talabalarning mobilligini oshirishga qaratilgan. Yaponiya sinov birliklari tizimi amerikaning USCS tizimi asosiga qurilgan bo’lib, uning faqat bitta farqli jihati – “kredit-soat” 10 tushunchasi “sinov birliklari” (units) atamasi bilan almashtirilganligidir. SHuni tahkidlash joizki, AQSH ning bir nechta universitetlari, xususan Massachuset texnika universiteti ham ushbu atamadan foydalanadi. Yaponiyalik talaba bakalavr darajasini olishi uchun universitetda 4 yil o’qishi kerak, undan 2 yili – keng umumtahlim tayyorgarlik, keyingi 2 yil – mutaxassislik bopyicha tahlim. Fanlar majburiy va tanlov fanlariga boplinadi. SHunday qilib, Yaponiyada bir sinov birligi talaba semestr davomida biror fanni har haftada bir soat o’qishini va bakalavr darajasini olishi uchun 146 sinov birligi topplashi zarurligini anglatadi. Yaponiyada oliy tahlimdan keyingi tahlim ikki bosqichdan iborat: "master course" – 2 yil davom etadi va magistrlik darajasini olish bilan yakunlanadi va "doctor course" – 3 yil davom etadi va doktor darajasini olish bilan yakunlanadi. Magistr darajasini olish uchun talaba 30 sinov birligi topplashi (bunda tanlov fanlari ilmiy rahbar bilan kelishib olinadi) va diplom ishini yozishi kerak. Doktorlik darajasini olishi uchun magistrlik darajasini olgandan so’ng 3 yil davomida ilmiy rahbari nazoratida ilmiy ish bilan shug’ullanishi, bitiruv imtihonlarini topshirishi va doktorlik dissertatsiyasini himoya qilishi zarur. Xitoy tahlim tizimini CHinxua universiteti, Pekin davlat universiteti, Pekin texnika universiteti, Jilian universitetlari misolida oprganish shuni koprsatadiki, Xitoy Xalq Respublikasida Amerika tahlim tizimiga opxshash uch darajali tahlim tizimi qabul qilingan. Bakalavr darajasini olish uchun 120 kreditni, magistr darajasini olish uchun – 30-60 kreditni qoplga kiritish kerak. O’quv yili ikki semestrga ajratilgan va 1-sentyabrdan boshlanadi. Biroq, semestr davomiyligi Amerika tizimidan farq qilib 20 haftani tashkil qiladi. Universitetlarda o’qish 4-5 yil, tabbiyot universitetlarida – 7-8 yil va kasbiy-texnik maktablarda – 2-3 yilni tashkil etadi. SHunday qilib, yuqorida keltirilganlardan koprish mumkinki, nafaqat davlatlarning tahlim tizimlarida, balki “kredit” atamasini tushunish va uni talqin qilishda ham sezilarli farqlar mavjud. Agar Yevropa krediti o’z hajmi bopyicha barcha auditoriyadagi kontakt soatlarni va undan tashqaridagi soatlarni aks ettirsa, Amerika kredit soati qathiy ravishda faqat auditoriyadagi kontakt soatlarni o’zida ifodalaydi va talaba ikki barobar ko’proq mustaqil shug’ullanishini, shu jumladan opqituvchi rahbarligi ostida ham mustaqil shug’ullanishini nazarda tutadi. Yevropa kreditlarida doim talaba qancha vaqt auditoriyada 11 shug’ullanishi haqidagi masala ochiq qoladi, va bu raqam fan, opqituvchi yoki universitetga qarab o’zgarishi mumkin. 2004 yilning aprelida Ednet tahlim tarmog’i tomonidan optkazilgan “Tahlim bozorini globallashtirish: Markaziy Osiyo universitetlari reformalari” mavzusidagi 4-Xalqaro anjumanda 1 ECTS krediti - auditoriya mashg’ulotlari, kollokviumlar, anjumanlar, kutubxonalardagi bahs-munozaralar, tashqi tadbirlar va shu kabida qatnashishni, yahni barcha turdagi kontakt mashg’ulotlarini ham hisobga olgan holda 24-36 ish soatlariga teng degan xulosaga kelingan. ECTS tizimida taxminan 60 kredit – bir akademik yil, 30 kredit – bir semestr, 20 kredit – bir trimestrdagi tahlimga mos keladi. Amerika krediti (bir semestrda auditoriyadagi 12-18 soat mashg’ulotga teng) bilan taqqoslash uchun aytish mumkinki, Yevropa davlatlarida talabalar taxminan xuddi shuncha miqdorda auditoriyada shug’ullanishadi, qolgan vaqtni opqituvchi rahbarligidagi mustaqil ish deb hisoblash mumkin. ECTS kredit – fanning o’quv yuklamalarini o’zlashtirish uchun mehnat sarfini ifodalaydi, ish soatlari deganda esa – barcha turdagi kontakt soatlar tushuniladi, deb aytish mumkin. Kredit tizimlarining yuzaga kelgan keng qamrovli diversifikatsiyasi sharoitida ECTS tizimi ko’p millatli Yevropa anhanalarini inobatga olgan holda turli tahlim tizimlarini yaqinlashtiradi. O’zbekistonda kredit tahlim tizimiga asoslangan milliy modelni ishlab chiqishda, Yevropa ECTS krediti va Amerika kredit soatlari tizimlarining yutuqlarini inobatga olgan holda yuqori tahlim sifatini va dunyo tahlim jarayonlariga integratsiyalashish uchun ishonchli asosni tanlash maqsadga muvofiqdir. Yuqorida keltirilgan dunyo tahlim tizimlari tahlilidan kelib chiqib Amerika kreditlari (USCS) ni Yevropa (ECTS) va Osiyo-Tinch Okeani (UCTS) kreditlariga aylantirish ancha oson: 1 Amerika kredit-soati = 1 Xitoy krediti = 1 Yapon sinov birligi = 2 Yevropa krediti = 2 Osiyo-Tinch Okeani krediti = 4 Britaniya krediti. Kredit tahlim tizimini oprganish va tahlil qilish shuni koprsatadiki, dunyoning turli davlatlarida u o’ziga xos xususiyatlarga ega. SHunga qaramasdan, kredit tahlim tizimining samarasi va maqsadga muvofiqligi uning ko’plab dunyo davlatlari tahlim tizimlarida ko’proq tarqalganligi bilan asoslaniladi, chunki tahlim dasturlarining talabalarda mustaqil ishlash kopnikmalarini rivojlantirishga qaratilishi ijodiy faollikni va bilim olishga o’zini safarbar qilishga, oxir-oqibat tahlim sifatini oshirishga imkon beradi