2. Bob. O’zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasining tadqiqot usulari va boshqa fanlar bilan aloqasi

I. Bob O’zbekistonda iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining shakllanish tarixi
1.1. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning fanlar tizimida tutgan o’rni.
Geografiya fanining rivojlanishi Antik davrga, mamlakatlar o’rtasida hududiy (geografik) mehnat taqsimoti, ya’ni har bir hududning o’ziga xos tabiiy sharoiti va resurslari, iqtisodiy geografik o’rni, xalqlarning urf-odatlari va an’anlari asosida ma’lum bir mahsulotlarni ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatishga ixtisoslashishi va ular o’rtasida tovar ayirboshlash jarayonining shakllanishi davriga borib taqaladi.
Mamlakatlar o’rtasida hududiy mehnat taqsimotining shakllanishi geografiya fanlari tizimida dastlabki iqtisodiy geografik tadqiqotlarning vujudga kelishiga olib keldi. Qadimgi yunon olimi Strabon o’zining 17 tomlik ―Geografiya‖ deb nomlangan asarida, aholining hududiy joylashuvi, mamlakatlar va hududlar o’rtasidagi tovar ishlab chiqarish va savdo-sotiq aloqalarini yoritgan.
Ayniqsa, milodning V asridan XVII asr o’rtalariga qadar bo’lgan davrda ishlab chiqarish kuchlarining sezilarli taraqqiyoti (foydali qazilmalardan keng foydalanish, metall eritish, ip va shoyi gazlamalar to’qish, gilam, qog’oz va chinni buyumlar ishlab chiqarish, shamol va suv kuchidan foydalanish, kemachilikning rivojlanishi va dastlabki geografik kashfiyotlar, mamlakatlarning siyosiy, savdo va madaniy markazlari sifatida shaharlar rolining ortishi, fanning taraqqiyoti, ichki bozorning shakllanishi) hamda davlatlar o’rtasidagi savdo-sotiqning rivojlanishi natijasida sharqiy yarimsharda 3 ta yirik mintaqaviy savdo markazlarining (Janubiy va Janubi-Sharqiy Osiyo, Yevropa – Venetsiya, Genuya, Ginza Ittifoqi va Yaqin Sharq) shakllanishi xalqaro bozorning yuzaga kelishi uchun shart-sharoit hozirladi. O’z navbatida, kapitalning dastlabki jamg’arilishi jarayoni, tabiiy fanlar ravnaqi, xalqlarning millat bo’lib shakllanishi, Buyuk geografik kashfiyotlar, aholi migratsion harakatlarining boshlanishi, xalqaro savdoning kuchayishi xalqaro bozorlarning yuzaga kelishiga, mustamlakachilikning boshlanishiga va dastlabki iqtisodiy hamda iqtisodiy geografik qarashlarning ta’limot sifatida mujassamlashuviga olib keldi.
Ma’lumki, Buyuk geografik kashfiyotlar xalqaro savdo va ilk kapitalistik munosabatlarning rivojlanishiga sabab bo’lgan. Bu davrda hududiy mehnat taqsimotining chuqurlashishi va jahon xo’jaligining shakllanishi, o’z navbatida, iqtisodiy geografiya fanining rivojlanishida muhim bosqich bo’ldi. O’sha davrlarda mamlakatlar va ularning hududiy birliklari haqidagi iqtisodiy geografik tavsif g’arbiy yevropalik olimlarning asarlarida chuqur talqin etilgan. Ayniqsa, ilk geografik bilimlarning nazariy jihatlari mamlakatning rivojlanishida alohida ahamiyatga ega bo’lgan iqtisodiy geografik o’rin, yerning ustki tuzilishi, aholining tarkibi, shaharlar, siyosiy tuzum masalalariga qaratilgan. Ayni paytda, buyuk geografik kashfiyotlar natijalari va keyinchalik mustamlaka yoki qaram mamlakatlarning vujudga kelishi, dengiz tadqiqotlarining rivojlanishi va boshqa omillar davlatlararo savdo-sotiq ishlarini olib borishda tijorat geografiyasining vujudga kelishiga sabab bo’ldi. Bu yo’nalish, dastavval, eng ko’p mustamlaka mamlakatlariga, qulay transport geografik mavqega va yuksak dengiz
kemachiligiga ega bo’lgan Angliyada rivojlana boshladi.
XVI asr va XVII asrning birinchi yarmida texnika taraqqiyoti sanoatning rivojlanishiga, transport va savdo aloqalariga kuchli ta’sir qildi. XVII asr o’rtalaridan boshlab Yevropada fabrika va zavodlarning ishlab chiqarishda bosh sohaga aylanishi, Angliyaning jahon iqtisodiyotida muhim o’rin tutishi, milliy xo’jalik tizimlarining baynalmilallashuvi va geografik mehnat taqsimotining chuqurlashuvi, ishlab chiqarishni oqilona joylashtirish nazariyalarini yuzaga keltirdi.
XIX asrning 70-yillari va XX asr boshlariga qadar bo’lgan bosqichda yirik sanoat, zamonaviy transport va xalqaro bozorlar jahon xo’jaligining shakllanishi va rivojlanishiga olib keldi. Bu bosqichda sanoatni oqilona joylashtirish – ―shtandort‖ nazariyalarining yuzaga kelishi iqtisodiy geografiyani fan sifatida shakllanishi uchun shart-sharoit hozirladi.
―Iqtisodiy geografiya‖ tushunchasi M.V.Lomonosov tomonidan 1760-yildan ishlatila boshlagan bo’lsa-da, iqtisodiy geografik tasavvurlar insoniyatning o’zlashtiruvchi iqtisodiyot bosqichidan shakllangan. Birinchi yirik ijtimoiy mehnat taqsimoti dehqonchilikdan chorvachilikning ajralib chiqishi hamda uning ishlab chiqaruvchi iqtisodiyotga o’tishi, sug’orma dehqonchilikning ―Buyuk‖ tarixiy daryolar va O’rta dengiz sohili bo’ylarida yuzaga kelishi, ikkinchi yirik ijtimoiy mehnat taqsimoti hunarmandchilikning rivojlanishi, shaharlar va savdo-sotiqning taraqqiyoti iqtisodiy geografik bilimlarga bo’lgan ehtiyojni yuzaga keltirdi va iqtisodiy geografik tasavvurlar doirasi kengaydi. Mulkchilik munosabatlarining yuzaga kelishi, qo’shimcha mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatlari, fan, madaniyat, arxitekturaning rivojlanishi, qadimgi davlatlarning shakllanishi va rivojlanishi, boshqaruv shakllarining (monarxiya va demokratiya) yuzaga kelishi iqtisodiy geografiyani fan sifatida shakllantirdi.
―Iqtisodiy geografiya‖ fanining shakllanishi va rivojlanishi jamiyat taraqqiyotining hududiy tomonlariga bog’liq bo’lgan o’zgarishlar bilan belgilandi. Mavjud ilmiy manbalarni o’rganish shuni ko’rsatadiki, iqtisodiy geografiyaning vujudga kelishida 3 yo’nalish yoki omil asosiy sabab bo’lgan. Bu ham bo’lsa, eng avvalo, kameral statistika, tijorat geografiyasi, siyosiy va harbiy geografiyadir.
Ushbu yo’nalishlar rivojlangan feodalizm va kapitalizmning shakllanishi davriga to’g’ri kelib, ular ko’proq G’arbiy Yevropa mamlakatlari, xususan, Germaniya, Britaniya, Fransiya, Shvetsiya, Avstriya kabi davlatlar hamda Rossiyada paydo bo’ldi. Bu bejiz emas, albatta. Chunki bu mamlakatlarda fan-texnika sohasining taraqqiy etishi, sanoat inqilobining ro’y berishi va dastlabki bozor iqtisodiyoti munosabatlarining shakllanishi ishlab chiqarishning va buning natijasida mamlakat hududlari to’g’risidagi iqtisodiy bilimlarning rivojlanishiga olib keldi.
Rossiyada kameral statistika yoki ―Siyosiy arifmetika‖ davlatshunoslik, davlatning boyligi – yeri, mablag’i va aholisini hisob-kitob qilish, uni boshqarish, soliq va askar to’plash kabi masalalar bilan shug’ullangan holda, V.N.Tatishyev, ota-o’g’il P.P.Semyonov va V.P.Semyonov Tyan-Shanskiylar faoliyati bilan bog’liq bo’ldi. O’sha paytlarda statistika o’z qamroviga etnografiya va harbiy geografiya masalalari hamda savdo-sotiq ishlari bilan shug’ullanuvchi tijorat geografiyasiga doir muammolarni ham olar edi. V.N.Tatishyev (1686-1750) geografiya fanini ―sifat‖ jihatidan 3 ga bo’lgan: matematik geografiya (ya’ni hozirgi geodeziya va kartografiya), tabiiy geografiya hamda siyosiy geografiya.
1830-yil Britaniyada turli geografik klublar birlashuvi asosida Qirollik geografiya jamiyati (Royal Geographical Society) vujudga keldi. Mazkur jamiyat dunyo haqidagi tadqiqotlarni va geografik ma’lumotlarni o’zaro almashish maqsadida tuzilgan edi.
Shvetsiyada geografiya Britaniyaga qaraganda kechroq rivojlandi. Ilk marotaba X.X. fon Shverin 1879-yilda Lund oliygohida ―Geografiya‖ fanidan ma’ruza o’qishni boshladi. 1910-yilda esa Uppasla, Gyoteborg va Stokgolm iqtisodiyot oliy maktablarida ham ―Geografiya‖ fanini o’qitish yo’lga qo’yildi.
Siyosiy va harbiy geografiya Rossiyada XIX asr o’rtalarida vujudga kelib, keng tarqala boshladi. ―Siyosiy geografiya‖ hamda ―Harbiy geografiya‖ tushunchalarini ham birinchi marta M.V.Lomonosov qo’llagan edi. Bu yo’nalishlar o’z obyekti va mohiyatiga ko’ra bir-birlariga juda yaqin turdosh bo’lib, o’zaro aloqadorlikda rivojlanib keldi. Rossiyadagi Ulug’ Vatan va Qrim urushlari, boshqa siyosiy voqealar, Yevropa mamlakatlaridagi inqilobiy o’zgarishlar, yangi davlatlarning shakllanishi va yangi ishlab chiqarish munosabatlarining vujudga kelishi siyosiy va harbiy geografiyaning paydo bo’lishiga zamin yaratdi.
XIX asrning birinchi yarmida rus harbiysi, professor P.A.Yazikov ikki qismdan iborat ―Harbiy geografiyaning nazariy tajribasi‖ mavzuida asar yozgan bo’lsa, shu asrning o’rtalariga kelib harbiy akademiya bosh shtabi qoshida professor D.A.Milyutin (1816-1912) ―Harbiy geografiya‖ kafedrasini tashkil etdi.
Harbiy geografiya faqat urush-yurishlar bilan aloqador masalalar bilangina emas, balki mamlakatning iqtisodiy va demografik qudrati, qazilma boyliklari, ulardan foydalanish kabi muammolar bilan ham shug’ullanar edi. Shu bilan birga, harbiylar juda ko’p geografik ekspeditsiyalarni tashkil etdilar va ularning o’zlari bu tadbirlarda faol qatnashdilar. Masalan: rus geografiya jamiyatining ta’sis etilishi va uning faoliyatida admiral V.P.Litke, kartografiya va geografiyaning rivojlanishida general-leytenant V.V.Vitkovskiylarning xizmati samarali bo’lgan. Qozoq geografi va etnografi Ch.Valixonov, Markaziy Osiyoni o’rgangan V.M.Prjevalskiylar ham harbiy zobit bo’lgan.
Bu o’rinda shuni qayd etish lozimki, garchi harbiy geografiya fan sifatida XVIII asrdan e’tirof etilsa-da, harbiy geografiyaga doir bilimlar uzoq davrlardan buyon shakllanib kelgan, o’rganilgan hamda qo’llanilgan. Bunga ajdodlarimiz
Amir Temur va Zahiriddin Muhammad Bobur hayotlaridan ko’plab misollar keltirish mumkin.
Xo’sh, harbiy geografiya o’zi qanday fan? U o’z ichiga nimalarni qamrab oladi? Hozirgi harbiy tuzilmalar davlatlar va ularning ittifoqlari hayoti hamda faoliyatining barcha jihatlariga dahldor murakkab ijtimoiy hodisadir. Shu sababli, harbiy fanlarda qurolli urushni boshqarish usullarinigina bilish yetarli emas. Harbiy fanlar alohida mamlakatlar va ular ittifoqlarining iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy va harbiy imkoniyatlariga, ehtimoliy urush maydonining tabiiy va ijtimoiy sharoitiga qiziqadi. Bularni o’rganish bilan qator fanlar, jumladan, harbiy geografiya ham shug’ullanadi. Harbiy geografiya mamlakatlar va urush maydonlaridagi siyosiy kuchlarni, mamlakatlar va davlatlar ittifoqining iqtisodiy va harbiy imkoniyatlarini, ularning joylashtirilishini hamda tabiiy sharoitni harbiy faoliyatni olib borish va butun urushga ta’siri nuqtai nazaridan o’rganadi.
Harbiy geografiya ikki asosiy bo’limdan tarkib topgan: harbiy mamlakatshunoslik va urush maydonlarini tavsiflash. Shu bilan birga, harbiy geografik tadqiqotlar, odatda, mamlakatlarda bo’lib o’tgan yoki ehtimoliy urush maydonlarini ham o’rganadi.
Harbiy mamlakatshunoslikning asosiy vazifasi – o’rganilayotgan davlatlar yoki davlatlar ittifoqining harbiy qudratini aniqlashdir. Harbiy kuch-qudrat davlatning siyosiy va iqtisodiy tuzilishini, uning qurolli kuchlari tayyorgarligi va kuchli raqibga qarshi muvaffaqiyatli harbiy faoliyat olib bora olish qobiliyatini amalga oshiradi.
Davlatning harbiy qudrati darajasi uning iqtisodiyoti bilan bevosita bog’liq. Armiyaning barcha tuzilmalari va unda qo’llaniladigan jang usullari, ayni vaqtda, g’alaba yoki mag’lubiyat moddiy, iqtisodiy omillarga – inson va qurol materiallariga, shuningdek, aholi va texnikaning sifati va miqdoriga bog’liq. Shuning uchun, harbiy geografiya alohida mamlakatlarni o’rganishda ularning iqtisodiy salohiyatiga, mamlakatlar xalq xo’jaligining o’ziga xosligiga, ularning iqtisodiy va siyosiy tuzilmalariga, jamiyat ehtiyojlarini moddiy ta’minlashning maksimal imkoniyatlariga hamda urushni olib borish uchun zarur bo’lgan barcha ishlab chiqarish tarmoqlariga alohida e’tibor qaratadi. Harbiy geografiya mamlakatlar va ularning ittifoqlarini o’rganishda quyidagilarga:

• 
  sanoatningrivojlanishdarajasivaishlabchiqarishquvvatiga (asosan, og’irvaharbiysanoat), qishloqxo’jaligi, transportvaaloqaningimkoniyatlari;
  
• 
  mamlakatlarning tabiiy boyliklar va mehnat resurslari bilan ta’minlanganligi;
  
• 
  ishlabchiqarishninggeografikjoylashishxususiyatlari, aholivazaxiralarningrivojlanganlikdarajasi, uningmamlakatmoddiyishlabchiqarishivaxalqma’naviyhayotigata’sirida rajasi;
  
• 
  davlatningmoliyaviyahvolikabiiqtisodiyimkoniyatningengmuhimeleme ntlarigaqiziqadi.