2-dars. Iqtisodiy tahlilning metodi va usullari

2.9. Korrelyatsion tahlil usullari

Agar ko’rsatkichlar o’rtasidagi aloqa qat’iy determinatsiyalangan bo’lmasa, u holda u korrelyatsion hisoblanadi. Korrelyatsion bog‘lanish - bu shunday to‘liqsiz bog‘lanishki, unda omillarning har bir qiymatiga turli zamon va makon sharoitlarida natijaning har xil qiymatlari mos keladi. Bu holda omillar to‘liq soni noma’lumdir.1
U shunisi bilan tavsiflanadiki, o’rganilayotgan asosiy omillar bilan birga natijaviy ko’rsatkichga asosiy ta’sirini buzib ko’rsatuvchi qo’shimcha omillar ham ta’sir ko’rsatadi.
Korrelyatsion metodni qo’llashning majburiy sharti tendentsiya va rivojlanish qonuniyatini aniqlashga imkon beruvchi o’rganilayotgan ko’rsatkichlar qiymatlarining ommaviyligi hisoblanadi. Natijaviy ko’rsatkich va omillar o’rtasidagi o’zaro aloqa shakli tadqiqot uchun ko’p sonli kuzatishlardan foydalanilgan holatdagina aniqlanadi. Bunda katta sonlar qonuniga muvofiq boshqa omillar ta’siri silliqlashadi, neytrallashadi. Korrelyatsiya juft va ko’plikda bo’lishi mumkin.
Juft korrelyatsiya – ikki ko’rsatkich o’rtasidagi aloqa, ulardan biri omil, boshqasi natijaviy ko’rsatkich hisoblanadi.
Ko’plikdagi korrelyatsiya – bir necha omil va bitta natijaviy ko’rsatkich o’rtasidagi aloqa.
Korrelyatsion tahlil ikki vazifani hal qilishga yo’naltirilgan:

Bog’liqlikning zichligini aniqlash;

Omillarning natijaviy ko’rsatkichga ta’sirini miqdoriy baholash.

Hodisalar o’rtasida bog’liqlikning zichligi korrelyatsion munosabat bilan o’lchanadi.

Korrelyatsion nisbatning turli qiymatlarida aloqalar uzviyligini sifat jihatidan baholash

Korrelyatsion nisbat miqdori	0,1-0,3	0,3-0,5	0,5-0,7	0,7-0,9	0,9-0,99
Aloqa uzviyligi	Kuchsiz	Sezilarsiz	Sezilar-li	Yuqori	Ancha yuqori

To’g’ri chiziqli bog’lanishda korrelyatsion munosabat korrelyatsiya koeffitsienti deb ataladi va r harfi bilan belgilanadi. Korrelyatsion munosabat (korrelyatsiya koeffitsienti) 0 dan 1 gacha qiymat qabul qiladi:

Agar r = 0, u holda ko’rsatkichlar o’rtasida aloqa mavjud emas;
u holda r = 1, u holda aloqa – funktsional;
Agar r = manfiy miqdor, u holda ko’rsatkichlar o’rtasidagi aloqa teskari.
Mahsulot tannarxi va material sarf-xarajatlar aloqasi uzviyligini ko’rib chiqamiz

Tsex	Mahsulot birligi tannarxi, so’m X1	Mahsulot birligiga material sarf-xarajatlar, so’m X2	X1²	X2²	X1²* X2²
1.	254	56	64516	3136	14224
2.	230	50	52900	2500	11500
3.	241	54	58081	2916	13014
4.	251	56	63001	3136	14056
5.	264	60	69696	3600	15840
6.	270	62	72900	3844	16740
n=6	∑X1 = 1510	∑X2 = 338	∑X1²=381094	∑X1²=19132	∑X1X2=85374

Ko’rsatkichlar uzviyligi koeffitsienti quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi:

r = x1x2 - x1· x2 / λx1 λx2

bu erda, 1. X1X2 = ∑X1X2 / n = 85374/6 = 14229

X1 = ∑X1 / n = 1510/6 = 251,667

X2 = ∑X2 / n = 338/6 = 56,33
λX1 = √∑X1²∕n−X1² = √ 381094/6 – 251,6672= 13,4
λX2 = ⁿ√∑X2²∕n−X2² = √19132/6 – 56,33² = 4,0

r = X1X2 -X1· X2 / λX1 λX2 = (14229 – 251,667 · 56,33) / 13,4 · 4,0 = 0,98

Hisoblash natijasi ko’rsatadiki, mahsulot birligining tannarxi 98% moddiy xarajatlariga bog’liq, boshqa omillar ulushiga esa uning darajasi o’zgarishining 2%i to’g’ri keladi.