2. Davlat siri qonun bilan qo`riqlanadigan sirlar. O`zbekiston Reapublikasi Konstitutsiyasida media savodxonlik va axborot madaniyatini himoyalanishi

Davlatning mudofaa qobiliyati, xavfsizligi, iqtisodiy va siysiy manfaatlari uchun boshqa og’ir 
oqibatlar keltirib chiqarish mumkin bo’lgan ma’lumotlar-davlat siridir. 
Davlat mudofaa qobiliyati, davlat xavfsizligi va Qurolli Kuchlari uchun oQir oqibatlar keltirib 
chiqaradigan xarbiy xususiyatga ega bo’lgan ma’lumotlar-harbiy sirni tashkil etadi. 
Davlatning manfaatlariga zarar yetkazishi mumkin bo’lgan fan, texnika, ishlab chiqarish va 
boshqaruv sohasiga doir ma’lumotlar - xizmat siridir. 
Rivojlangan mamlakatlarning qonunchilik me’yorlariga e’tibor beradigan bo’lsak, davlat siri sanalishi 
mumkin bo’lgan va mumkin bo’lmagan ma’lumotlar qonunchilikda alohida sanab o’tilganini ko’ramiz. 
O’zbekiston qonunchiligida esa davlat sirlari sanalishi mumkin bo’lmagan ma’lumotlarning
aniqlashtirilmaganligi hukumat amaldorlari, qonunni ijro etuvchi va qo’llovchilar tomonidan suiiste’mol 
qilinadi. Ko’pincha amaldorlar jurnalistga u yoki bu axborotni berishni istamay, milliy xavfsizlik masalalarini 
ro’kach qiladi, o’zlari qo’yib olgan “maxfiy”, “Xizmatda foydalanish uchun” degan griflarni ko’rsatishadi. 
SHuning uchun axborot olish uchun , avvalo, jurnalist bilishi kerak: haqiqatdan berk eshikka bosh urib borish 
shartmi yoki hech qachon va hech kim tomonidan qonuniy berkitilmagan axborot saqlanadigan bino eshigidan 
dadil kirib boraverish mumkin. 
O’zbekiston Respublikasi axborot qonunchiligidagi ixtisoslashgan hujjatlarga nimalar kiradi? 
Intelektual mulk to’g’risida - Axborot davlat organlarining, yuridik va jismoniy shaxslarning faoliyati maxsuli 
sifatida moddiy yoki intelektual mulk ob’ekti bo’lishi mumkin (23-modda). Davlat organlari, yuridik va 
jismoniy shaxslar axborotlarga nisbatan O’zbekiston Respublikasi qonunlari bilan belgilangan mulkiy 
huquqga egadirlar. 
OAVlari davlatning mansabdor shaxsi faoliyati bilan qiziqar ekan, demokratik jamiyatda xalq hokimiyatini 
amalga oshiradi - hamma hokimiyatiga kirib hisobot olavermaydi, ayna matbuot bu hisobotni , axborotni olib, 
xalqqa yetkazadi. Biroq davlat idoralarining yoki mansabdor shaxslarning ta’qibi natijasida OAVga va 
jurnalistlarga nisbatan huquqlarning buzulishi hollari ko’p uchraydi. Shunday hollarda afsuski, OAV ham, 
jurnalist ham buzilgan huquqlarini har doim ham himoya qilishiga urinmaydilar. Buning sababini K.Bahriyev
shunday ko’rsatadi: “Birinchidan, jurnalistlarda huquqiy ong shakllanishi qiyin kechmoqda. Ikkinchidan, 
qonunga rioya qilishda fuqarolarga o’rnak bo’lishi kerak bo’lgan davlat hokimiyati idoralarining mansabdosh 
shaxslari qonunga rioya qilmaganlari ham jurnalist birodarlarimizni “tarvuzini qo’ltig’idan tushiradi”. 
Uchinchidan, jurnalistlar o’z huquqlarini talab qilib da’vo ariza bilan murojaat qilganlarida ham, sudlar 
adolatli hukm chiqarishlariga, mansabdor shaxslar tazyiqidan xoli tura olishlarisha ishonmaydi. Afsuki, 
sudlarimiz ham shunday ishonchni paydo qilish uchun jo’yali biror ish qilayotganlari yo’q”. 
K.Bahirevning bu mulohazalari biroz keskin bo’lsa-da, lekin unda jon bor. Har qanday tazyiqqa 
qaramasdan baribir, jurnalistlar o’z huquqlarini qonuniy himoya qilishni boshlashi kerak. Buning uchun esa 
qonunni yaxshi bilish talab etiladi. 
Raqamli iqtisodiyot va elektron hukumatning rivojlanish holatini reyting baholash tizimini yanada 
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida 2021-yil 15-iyun, 373-son Prezident Farmoni qabul qilindi. Har 
qanday avtomatlashtirilgan axborot tizimlari (AAT) tashqi muhit qurshovida ishlaydi, u AAT uchun 
kiritiladigan axborot manbai va chiqadigan axborotning iste'molchisi hisoblanadi. Axborot oqimi AAT 
doirasida, tizimga kirishdan boshlab undan chiqishgacha ishlov berishning bir nechta bosqichidan o'tadi. 
Axborotga ishlov berishning eng yirik bosqichi axborotni to'plash, ro'yxatga olish va dastlabki ishlov berish, 
aloqa kanali bo'yicha manbadan kompyuterga uzatish, mashina eltuvchilariga o'tqazish, axborot fondlarini 

---

yaratish va saqlab turish, mashina ichida ishlov berish va chiqariladigan shaklga keltirish, aloqa kanali 
bo'yicha kompyuterdan foydalanuvchiga uzatish, foydalanuvchi qabul qilishi uchun yaroqli shaklga 
o'zgartirishdan iborat. 
Ishlov berishning alohida bosqichlari tegishli AAT kichik tizimlari orqali amalga oshiriladi, ular ichida 
quyidagilarni ajratib ko'rsatish mumkin: kiritiladigan axborotni to'plash va dastlabki ishlov berish, aloqa, 
axborotni kompyuterga kiritish, axborotni saqlash va ishlov berish, axborotni chiqarish va uni aks ettirish 
(chiqarish kichik tizimi).
Инсониятнинг ахборотга бўлган эҳтиёжи, унга муносабати, уни қабул қилиш ва тарқатишнинг
тарихий усуллари ҳали матбуот пайдо бўлмаган даврда ҳам мавжуд бўлган. Расмий маълумот - 
ахборотнинг дастлабки кўринишлари жарчилар орқали, майдонларда, одамлар гавжум бўладишган 
жойларда, бозорларда халққа етказилар эди. Қўшни давлатларга эса чопарлар юбориларди. Кўпинча 
ахборот қабул қилиш, тарқатиш ва узатишда туялар, кабутарлар “алоқачи” вазифасини ўтагани 
тарихдан маълум. Кишиларнинг ахборотга, янгиликларни билиб туришга бўлган эҳтиёжи илк ёзма 
нашрлар варақалар, тахтачалар шаклида бўлиб, булар матбуотнинг илк кўринишлари эди. Бундай 
ахборот етказиш воситаси дастлаб Юлий Цезар томонидан чиқарилиб, унда ўша даврда сенатнинг 
йиҚилиши ҳақидаги хабарлар, Рим халқи ҳаётига доир хабарлар берилар эди. Кейинчалик варақалар 
Хитойда, Японияда ҳам пайдо бўлди. Босма дастгоҳларнинг яратилиши матбуотнинг кенг кўламда 
ривожланишига йўл очди. Аввал, 1564 йилда И.Фёдров “Апостол” китоби босма ҳолатда нашр этилди. 
Шундан кейин дастлабки босма даврий нашрлар бирин-кетин пайдо бўла бошлади. 1606 йилда 
Германияда “Одер цайтунг”, 1622 йилда Англияда “Уикли ньюс фром”, 1631 йилда Францияда “Ла 
газетта”, 1702 йилда Россияда Петр I нинг буйруҚи билан “Ведмости” газетаси чиқарилди. 
Туркистонда эса дастлабки матбуот нашри анча кечроқ ХIХ асрнинг охирида чоп этилди. 1870 йилдан 
чиқа бошлаган “Туркистон вилоятининг газетаси” ўзбек матбуотининг қалдирҚочи эди. 
Жамият тараққий этиши, цивилизация натижасида ахборот алмашувининг техникалашган, 
яъни телефон, телеграф усуллари пайдо бўлди. Бу пайтга келиб жамиятни ҳаракатлантириувчи куч 
оммавий ахборот воситалари шаклланиб бўлган эди. Ахборотнинг пайдо бўлиши ва унга бўлган 
доимий эҳтиёжнинг туб сабаблари, аввало, кишилик жамияти тарихи, тараққиёти билан боҚлиқдир. 
Инсонларнинг бир-бирлари билан ўзаро мулоқотда бўлиши, бир-бирлари билан фикр алмашиш 
эҳтиёжи, аввал тилни пайдо бўлишига, сўзнинг вужудга келишига сабаб бўлди. Кейинчалик эса 
жамият, инсон тафаккурининг ривожланиши билан ёзув пайдо бўлди, бу эса ўз навбатида босма сўз-
матбуотнинг келиб чиқишига, яна ҳам кейинроқ эса кўриш (тасвир), эшитиш(товуш) шаклидаги 
ахборотларни пайдо қилди. Гарчанд, инсониятнинг ахборотга бўлган эҳтиёжи матбуотнинг пайдо 
бўлишига, унинг нашрлари оммавий ахборот воситаларининг бевосита ташкил топишига туртки 
берган бўлса-да, кишилик жамиятида пайдо бўлган ижтимоий-сиёсий, маънавий ва иқтисодий 
эҳтиёжлар унинг бевосита вужудга келишига сабаб бўлган. Хуллас, ахборот кишилик жамиятида 
инсониятга тааллуқли бўлган бойлик сифатида ижтимоий ҳаётимизда чинакам заруратга айланди. 
Axborotni to'plash va dastlabki ishlov berish kichik tizimi axborotga dastlabki ishlov berish bo'yicha 
bir qator operatsiyalarni bajaradi. Bu kichik tizim doirasida ob'ektlar to'g'risida ob'ekt uchun tabiiy bo'lgan 
Оммавий ахборот воситалари жамиятнинг ахборотга бўлган эҳтиёжини қондиради, дедик. Аммо 
ахборотнинг ўзи қаердан олинади, турли соҳаларга оид ахборотларни ҳамма ҳам журналистга 
осонликча бераверадими? Шу маънода журналистнинг ахборот олувчи манбаси нима? деган 
саволларнинг бўлиши табиий, албатта. Журналист оладиган ва фойдаланадиган ахборотнинг асосини 
ҳукумат ахбороти ташкил этади.
Ахборотни олиш имкониятига кўра икки турга бўлиш мумкин. Булар - очиқ ахборотлар ва 
олиниши чегараланган, қонун билан ҳимоя қилинадиган ахборотлардир.