2-ma’ruza: avtomobil yo’llarini qidiruvda muhandislik geologik qidiruv ishlari

2-MA’RUZA: AVTOMOBIL YO’LLARINI QIDIRUVDA MUHANDISLIK GEOLOGIK QIDIRUV ISHLARI

Reja :

1. 
   Muxandis geologik qidiruv ishlarining tarkibi va ularni tashkil qilish hakida umumiy ma’lumotlar.
   
2. 
   Muxandis geologik qidiruv ishlarida qo’llaniladigan zamonaviy texnik vositalar.
   
3. 
   Qabul qilingan variant buyicha tadqiqotlar. Xududdagi yo’l qurilish materiallarini qidirish.
   

Tayanch so’zlar: Muxandis geologik qidiruv, zamonaviy texnik vositalar., zamonaviy texnik vositalar, muhandis-geolog, geodezik asboblar.
Geologik qatlamlanishlarning yotishini tadqiq etishning geofizik usullari asosan qurilish materiallarini qidirish, abadiy muzloq gruntlarning yotish chuqurligini aniqlash va ularda ko’milgan muzning yirik linzali qo’shilmalari mavjudligini aniqlash, karstli bo’shliqlarni va to’shama yumshoq qoya jinsli gruntlarni topish uchun qo’llanadi. Ular burg’ulash ishlarini jiddiy qisqartirish va muhandislik-geologik tekshirishlar qiymatini kamaytirish imkonini beradi. Geofizik ishlar ayni bir vaqtda tayanch burg’ quduqlar va shurflar qazib tushish hamda geofizik ma’lumotlarning ma’nosini ochish uchun etalonlarga ega bo’lish maqsadida gruntlarni parma asbobda albatta tekshirish bilan birga qo’shib olib boriladi. Yo’llarning qidiruvida er qobig’ining tuzilishini o’rganishning ko’p sonli geofizik usullaridan o’zgarmas tokda elektr razvedka (qarshiliklar usuli) va mikroseysmorazvedka (seysmoakustik usul-zarbiy to’lqinlarning qaytarilishi usuli) usullari eng ko’p qo’llanilmoqda. Qarshiliklar usuli geologik qirqimlarni litologik alomatlari yoki namligi bo’yicha ajratish uchun turli gruntlarning elektr o’tkazuvchanligidagi farqlardan foydalanadi.
Qarshiliklar usulining ikki xili: elektr yordamida vertikal tekshirish (zondlash) va elektr profillashlar qo’llaniladi.
Zondlash qatlamlanishni chuqurlik bo’yicha, profillash-gorizontal yo’nalishda tekshirishga imkon beradi. Bu maqsadlarda ikkita ta’minlovchi elektrodlar S₁ va S₂ hamda qabul qiluvchi ikkita elektrod R₁ va R₂ dan iborat to’rt elektrodli simmetrik qurilma eng ko’p tarqalgan. Chetki elektrodlar orasiga o’zgarmas tok beriladi va oraliq elektrodlar yordamida ular orasidagi gruntning qarshiligi o’lchanadi (1-rasm). Elektrodlar orasidagi masofa qancha katta bo’lsa, gruntning shuncha katta qalinligi qamrab olinadi.
Sizot suvlar sathidan yuqorida joylashgan gruntlar uchun elastik to’lqinlarning tarqalish tezligi 1200 m/s dan oshmaydi (tuproq qatlamlari uchun 300…900 m/s, zich loylar uchun 600…1200 m/s ). Sizot suvlari sathidan pastda tezlik yuqori (yirik qumlar uchun 1000…2000 m/s, loylar uchun 1200…1500 m/s, shag’al uchun 1500…1800 m/s). Monolit qoya jinslarda tezlik sekundiga bir necha kilometrga etadi (ohaktoshlar va qumtoshlarda 3…5, nuragan jinslarda 4…7 m/s). Nurashga uchragan yoriqli yuqoridagi qoya jinslar qatlamlarida elastik to’lqinlarning tarqalish tezligi 2500 m/s dan kam.

1-rasm. qarshiliklar usuli bilan tog’ jinslarining yotish chuqurliklarini aniqlashga oid sxema:

a-elektr profillash usuli; b-vertikal elektr zondlash usuli; 1-tokning o’tish traektoriyasi; 2-tok o’tishiga tik bo’lgan ekvipotentsial sirtlar; 3-qoyaning nurashi
Seysmoakustik usul chuqurlik ortgani sari to’lqinlarning tezligi ortadigan qatlamlanishlarda qo’llanilishi mumkin.
Mahalliy kam mustahkam tosh materiallarni qidirishga katta e’tibor berish kerak, ular sement yoki organik bog’lovchilar, turli xil shlaklar, issiqlik elektr stantsiyalarining tashlandiq kullari bilan mustahkamlanganidan keyin yo’l qurilishida ishlatish uchun yaroqli bo’lib qoladi. Qum konlari trassaning har ikki tomonidan 10 km kenglikdagi polosada, tosh va shag’alni 40 km va undan ortiq kenglikdagi polosada tekshiriladi.
Rekognosirovka qilishda materiallarni qazish ishlari olib borilayotgan yoki qurilish materiallari ochilib qolgan va chiqib turgan joylar ko’zdan kechiriladi. Ko’z bilan chamalab materiallar qazib olinishi ehtimoli bo’lgan sharoitlar va uni tashib olib ketish yo’llari taxminan baholanadi. qum va shag’allar qayir hamda o’zan yotqiziqlarini, ochilib qolgan terrassa ko’zdan kechirilib, suv oqimlari vodiysi bo’ylab qidiriladi. Kon maydonlarida qazimalar to’ri kvadratlar bo’yicha, qazimalar orasidagi masofani 200…300 m qilib qaziladi, murakkab relefda bu masofa 50 m gacha qisqartiriladi. Ayni bir vaqtda uchastkaning topografik s’yomkasi rejalab bajariladi va bunda to’r belgilari o’zaro bog’lanadi (2-rasm). Tosh karerlarida (konlarida) qazilmalarning nimaga mo’ljallanganligi belgilashda tosh jinsi hisobga olinadi.



2-rasm. Yo’l -qurilish materiallari konlari to’g’risidagi ma’lumotlarni taxt qilish:
1-o’simlik o’sadigan grunt; 2-qumloq tuproq; 3-qumoq tuproq; 4-mayda qumli shag’al; 5-mayda qum; 6-loy; 7-namuna olingan joy va uning nomeri; 8-sizot suvlar sathi va uni o’lchangan vaqt, 9-shag’al aralashmasi tarkibining granulometrik egrilari; 10-aralashma jinslar qalinligi (surat) va foydali qatlam qalinligi (mahraj); 11-kon konturi; 12-bog’lash ustuni; 13-geologik-litologik qirqim chizig’i; 14-kovlanma nomeri (surat), kon og’zining belgisi (mahraj).
Loyiha-qidiruv ishlarini bajarish uchun loyihalash tashkilotlari buyurtmachilardan topshiriqlar oladilar, ularda qo’yidagilar ko’rsatiladi: loyihalanadigan yo’l o’tishi kerak bo’lgan punktlar; qurilishning boshlanish va tugallanish muddatlari; loyihalashning bosqichliligi; loyihani taqdim etish muddatlari; qurilish tashkilotlarining nomi.
Qidiruv partiyalarining ish unumdorligi va ularning soni joyning xarakteriga bog’liq. Qidiruv ishlarini bajarish qiyinligi bo’yicha 5 toifali joy bir-biridan farq qilinadi. Birinchi toifaga tekislikli, ochiq, botqoqlanmagan va o’tish yaxshi bo’lgan joylar kiradi. Beshinchi toifaga tog’li, aloqa yo’llari bo’lmagan, butunlay o’rmon bosgan hududlar, taygali, bo’ron sindirgan daraxt va shox-shabba bosgan kam o’zlashtirilgan joylar (bu joylar orqali faqat ot-o’lovda va daryolar orqali o’tish mumkin), tog’ vodiylari va daralarning siqilgan uchastkalari kiradi. Tegishlicha partiyalarning ish unumdorligi ham o’zgaradi. Birinchi toifali joylarda asboblar yordamida joy bilan tanishish (rekognosirovka) da kunduzgi bosib o’tish masofasi 8,8 km ni, beshinchi toifada atigi 1,65 km ni tashkil etadi.
Katta masofali yo’nalishlarda qidiruvlarni bajarish uchun trassani relefning murakkabligi va geologik tuzilishi murakkab bo’lgan qismlar mavjudligiga qarab 50…100 km li qismlarga shu tarzda bo’linadiki, bunda butun yo’nalishning qidiruvi bir muddatda tugallanishi kerak. Qismlarning chegaralarini odatda trassaning varianti talab etilmaydigan joylarda-axoli yashaydigan punktlar yaqinida yoki mo’ljallangan ko’prikli o’tish joylarida belgilanadi. Har qaysi qismning qidiruvlari qidiruv partiyalarining biriga topshiriladi, katta daryolardan o’tishda maxsus partiyalar ajratiladi.
Bir nechta partiya bitta yo’nalishda ishlaganida ularni ekspeditsiyaga birlashtiriladi, unga ekspeditsiyaning bosh geologi rahbarlik qiladi, ular qidiruv partiyalariga umumiy ma’muriy va texnik rahbarlikni amalga oshirishadi. Qidiruv partiyalarining tarkibi trassa o’tkaziladigan hudud tabiiy va iqlimiy sharoitlarining murakkabligiga bog’liq. Ba’zan partiya bir nechta guruhlarga-yo’l yoki geologiya otryadlariga bo’linishi mumkin.
Qidiruv partiyasi tarkibiga quyidagilar kiradi: partiya boshlig’i va uning yordamchisi (loyiha bosh muhandisi); muhandis-geolog va muhandis-yo’l quruvchi; katta texniklar-piketchi, topografik va geologik suratga olish bo’yicha, hovzalarni, ko’ndalang profillarni suratga olish bo’yicha va kameral ishlar bo’yicha nivelirchilar; burg’ulash ustasi, haydovchi; xo’jalik mudiri; yordamchi ishlarni bajarish uchun ishchilar-o’rmon so’qmog’i keskichlar, piket (bo’ylama nivelirlashda trassa o’qida ma’lum masofada (xar 100 m da) belgilanadigan nuqta bo’lib, o’rni PK shaklidagi yozuv bilan belgilanadi) chizig’iga ishorat qozig’i qoqqichlar va burchaklarni o’lchagichlar, grunt-geologik tadqiqotlari uchun, ko’ndalang profillarni suratga oluvchilar va hokazo. qidiruv partiyasi ishlash joyiga chiqib ketganiga qadar ishlarning rejasi va taqsim grafigi tuzilishi, xodimlar o’rtasida vazifalar aniq taqsimlanishi, ular bilan yo’l-yo’riq o’tkazilishi, qidiruv partiyasini ishchi kuchi va transport vositalari bilan ta’minlash masalasi hal etilishi zarur. Barcha geodeziya va gidrometriya asboblari, geologiya jihozlari, radioapparatura va fotoapparatlar sinchiklab tekshirilishi va to’g’rilab qo’yilishi kerak.
Partiya asboblar va ko’chma inventar, chizma va idora kerak-yaroqlari, qog’oz, vedomostlar va blankalar, dala jurnallari, jadvallar va ma’lumotnoma qo’llanmalari bilan ta’minlangan bo’lishi kerak.
Trassaning umumiy tarzda tanlangan yo’nalishi streomodellar yoki gorizontalari va joyning batafsil tafsiloti berilgan yirik masshtabli (1:100000…1:10000) topografik xaritalar bo’yicha batafsil o’rganiladi, bunda yo’lning vaziyatini belgilovchi nazorat nuqtalari belgilab chiqiladi-suv oqimlari, temir yo’llar va loyihalanadigan toifasiga qaraganda yuqori toifali avtomobil yo’llarining kesishuv joylari, yo’lning aholi yashaydigan punktlarga nisbatan o’rni va hokazolar.
Qidiruv rayonini oldindan sinchiklab o’rganish kelajakdagi dala ishlari hajmlarini va ularning murakkablik darajasini to’g’ri baholashga, qidiruvlarni o’tkazish tartibini belgilashga va qidiruv partiyasining zarur tarkibi va jihozlarini aniqlashga imkon beradi. Zamonaviy qidiruv partiyasining ishlashi uchun zarur bo’lgan jihozlar ro’yxati juda keng. Unga geodezik asboblar, gidrometrik kerak-yaroqlar, muhandislik-geologik ishlar uchun asboblar va transport vositalari va kerak-yaroqlar, lager va xo’jalik kerak-yaroqlari, korjoma, fotobuyumlar, chizmachilik va yozuv-chizuv kerak-yaroqlari, dori-darmonlar, va madaniy inventar kiradi. Aholi kam yashaydigan va uzoq xududlarda ishlaydigan partiya ov qurollari va xokazo. Uzoq xududlarda ishlaydigan partiyalarni oziq-ovqat bilan ta’minlash va zahira mol-mulk saqlash uchun ekspeditsiya bazalari tashkil etilib, ular butun ish davrida qidiruv ekspeditsiyasining ehtiyojlarini ta’minlash uchun mo’ljallangan bo’ladi.
Geodezik o’lchashlarning hamma jurnallarini ijro etuvchilar suratga olgan kunda kechqurun albatta ishlab chiqishlari zarur. Solishtirib tekshirib chiqilganidan va bog’lanmagan joylar aniqlanganidan keyin trassa plani, bo’ylama profillar, ayrim murakkab joylarning planlari, mavjud sun’iy inshootlarning sxemalari chiziladi, to’g’ri va egri chiziqlar hamda burilish burchaklari, reperlarning vedomosti tuziladi va hokazo.
Partiya qidiruvdan qaytib kelgandan keyin trassaning o’tkazilishiga tavsif beruvchi quyidagi materiallarni taqdim etadi: trassaning variantlari berilgan va karerlarning joylashgan eri ko’rsatilgan topografik kartani; trassaning 1:10000 (tog’li joy uchun 1:5000) masshtabli batafsil planini va alohida murakkab joylarning 1:5000…1:500 masshtabli planini; joyning o’ziga xos erlarida bo’ylama profil va ko’ndalang profil; sun’iy inshootlar teshiklarining hisoblarini va yo’llarning qismlarida foydalaniladigan mavjud ko’prik hamda quvurlarning sxemalarini; tuproq-grunt va muhandislik-geologik tadqiqotlar hamda yo’l-qurilish materiallari joylashgan erni qidirishga oid materiallarni (ma’lumotlarni); trassaning tanlangan yo’nalishi kelishilgan xaritalarni; dala jurnallari va tushuntirish xatini.
Trassani joyda o’tkazish dalani tekshirishdan-partiya boshlig’i yoki uning muovini va muhandis-geolog bajaradigan rekognosirovkadan boshlanadi. Ular xarita yoki aerofotosuratlar bo’yicha tanlangan yo’nalishdan o’tadilar va joyda kameral ishlar sharoitlarida belgilangan echimlarni baholaydilar. Bunda asosiy e’tiborni bo’lg’usi yo’lning aholi yashaydigan punktlarga va mavjud yo’lga qo’shiladigan joylarga, aholi yashaydigan punktlar orqali o’tishning maqsadga muvofiqligiga qaratadilar, jarliklar va suv oqimlari orqali o’tishning aniq oraliqlarini belgilaydilar, joyning gidrolik sharoitlarini va yon bag’irlarning turg’unligini baholaydilar.
Sertepa, buning ustiga tog’li relefda trassaning hatto yoniga biroz siljishi loyiha echimini keskin o’zgartirib yuboradi.
Yuqorida aytib o’tilganidek, asboblardan foydalanib joyda trassa yo’nalishini qidirish zarurati hozir faqat kamdan kam hollarda vujudga kelmoqda. Bunda magistral chiziq o’tkazish uchun quyidagi usullardan biri qo’llanadi:
sinov yo’llari ochish. Rekognosirovkadan keyin, xarita bo’yicha olingan rumbdan foydalanib, o’rmon bosgan joyda kengligi 1 m dan ortmaydigan so’qmoq kesib birinchi sinov yo’li o’tkaziladi;
o’rmon so’qmoqlari, ochiq maydonlar va mavjud yo’llardan foydalanib trassa o’tkazish uchun mo’ljallangan polosa planini topografik s’yomka qilish. Keng yoyilgan jarliklar bo’lganida ularning tubi bo’yicha yordamchi yo’llar o’tkaziladi;
joy polosasining gorizontallarda oldindan chizilgan plani bo’yicha yo’l o’tkazish; bu plan ko’ndalang kesimlar bo’yicha chizilgan, sinov yo’lidan bazis sifatida foydalanib olingan bo’ladi;
katta va o’rtacha suv oqimlari bilan kesishgan joylarda avval ko’prikli o’tish joyini tanlash masalasini hal etish va shunday keyingina unga keladigan yo’llar yonida trassani o’tkazish kerak.
Nazorat uchun savollar:

1. 
   Qidiruv partiyasining ishi qanday tashkil etiladi?
   
2. 
   Qidiruv partiyalarini tarkibi kimlardan iborat?
   
3. 
   Trassaning o’tkazilishiga tavsif beruvchi materiallar nimalardan iborat?
   
4. 
   Trassani joyida o’tkazish qanday bajariladi?