2-ma’ruza: suyaklarning tuzilishi,turlari va birikishi. Tayanch so’zlar

KALLA SUYAGI

<sub>K a l l a s u ya g i (cranium) 23 ta suyakning qo’shilishidan hosil bo’lgan. Bu suyaklar hayvonot olamining taraqqiyoti jarayonida rivojlanib boradi. Tog’ayli baliklarda kalla suyagining xammasi togaydan iborat. Suyak-togayli baliklarda esa kalla suyagi togay va suyakdan tashkil topgan. Suvda vakurukda yashovchilar kallasining kup kismi suyakdan tashkil topgan bulib, togay kisman saklanadi. Sudralib yuruvchilar kallasining suyagi yanada kup, togayi juda kam saklangan. Bularda qattiq tanglay, burun bilan og’iz bushligini ajratib turadigan to’sikhosil bo’ladi. Sut emizuvchi hayvonlar bilan odamning kalla suyagi, asosan suyakdan tashkil topgan bo’lib, faqat burun to’sig’i tog’aydan iborat. Odamda baliqlardagi 1-jabra yoyi qoldiqlaridan til osti suyagi, 2 — 3 jabra yoylaridan kalkonsimon togay, 4- jabra yoyidan uzuksimon togay xosil bulgan 5-jabra yoyi yukolib ketgan. Sut emizuvchi xayvonlar kalla suyagining yuz kismi katta, miya kismi kichikrok buladi. Odamda esa bosh miya yaxshi rivojlanganligi uchun kallaning miya kismi katta buladi: chunki evolyutsion tarakkiyot protsessida odamning bosh miyasi yaxshi rivojlangan. Kalla suyagi 2 ga: miya kutisi suyaklari va yuz suyaklariga bulinadi.

Miya kutisi suyaklariga: ensa (1 ta), chakka (2 ta), peshana (1 ta), tepa (2 ta), asosiy (1 ta) va galvirsimon (1 ta) suyaklar; yuz suyaklariga: yukorigi jag (2 ta), yonok (2 ta), burun (2 ta), kuz yosh (2 ta), pastki burun chanogi (2 ta), tanglay (2 ta), pastki jag (1 ta), dimog (1 ta) va til osti (1 ta) suyaklari kiradi.

E n s a s u ya r i (os occipitales) miya kutisi orkasining pastki kismida joylashgan tok suyakdir. U turt kismdan: asosiy, ikkita chetki va palla kismdan tashkil topgan. Bu turtala kism katta ensa teshigi atrofida bulib, uni urab turadi. Ensa suyagining chetki kismida 1 juft bugim yuzasi dungchalari bulib, ular birinchi buyin umurtkasidagi bugim yuzasiga birikadi. Bugim dungchalari ustida kanal bulib, bosh miyadan kelayotgan til osti nervi ana shu kanaldan utadi. Ensa suyagi palla kismining ichki yuzasida buyiga va eniga ketgan egatlar bulib, bularda vena kon tomirlari joylashadi va miya kobigi birikadi. Tashki yuzasida esa tashki dungcha vagadir-budurliklar buladi. Ensa suyagining tashki tomonida buyin va kalla muskuli birikadigan gadir-budurliklar bor. Bu suyakning asos kismi asosiy suyakning tanasi bilak birikib ketgan. Uning nishabida bosh miyaning Varoliyev kuprik kismi joylashgan buladi.

T ye p a s u ya g i (os parietale) turtburchak shakldagi yassi suyakdir. Uning turt tomoni va turtta burchagi bor. Tashki tomonida dungcha bulib, u tepa dungi deb ataladi. Ichki tomonida arteriya kon tomirlari utadigan egatlar bor.

P ye sh a n a s u ya g i (os fronta le) tok bulib, turt kismdan: palla, burun va ikkita kuz kismdan tashkil topgan. Palla kismi yupka plastinkadan iborat bulib, oldingi tomonida ikkita peshana dungi, ular tagida kosh usti yoylari, urtasida esa pastlik — kanshar usti bor. Kosh usti yoyiningurtasida turtburchak shakldagi burun kismi joylashgan. Bunga burun suyagi va yukori jagning peshana usigi birikadi. Burun kismining ichi bush bulib, bu bushlikgalvirsimon suyak bushliklariga tutashadi. Kuz kismlari kuz kosasining yukori devorini xosil kiladi. Bu suyak kuz kismining yonida yoy bulib, u yonok suyagining peshana usiki bilak birikadi. Peshana suyagining ichki tomonida egatchalar bulib, ulardan kon tomirlar utadi.

CH a k k a s u ya g i (os temporale) juft bulib, turt kismdan: chiganok, nogora, surgichsimon va piramida kismlardan iborat.

Chiganokkismi yupka plastinka shaklida bulib, uning tagida yonokusigi buladi; buusik yonok suyagining chakka usigi bilan birikib, yonok yoyini xosil kiladi. Usikning tagida pastki jag suyagining bugim, usigi joylashadigan chukurcha bor. Nogora kismi tashki, tovush yulining pastki devorini xosil kiladi. Unda bigizsimon usik joylashgan. Surgichsimon kismi surgich shaklda bulib, tashki kulok teshigi orkasida joylashgan, ichi bush, unda xavo buladi. Bu bushlikurta kulok bushligi, bilan tutashadi. Piramida kismi miya kutisining ichiga joylashgan bulib, unda urta va ichki kulok joylashgan. Uning paski, oldingi, orka yuzasi buladi. Orka devorida eshitish nerviutadigan teshik bor. Piramida kism tagida tashki uyku arteriyasiutadigan egatchalar buladi.

A s o s i y ya ` n i p o n a s i m o n s u ya k (as spheuoidale) tok suyak bulib, miya kutisining asosida joylashgan, uning tanasi va 3 juft usiki buladi. Tanasi kup kirrali ichi bush bulib, bu bushlik burun bushligiga tutashadi. Tanasi ensa suyagining asosiy kismi bilan suyak yordamida birikadi. Tanasining ustki yuzasida botiklik chukurcha bulib, u turk egari deb ataladi. Bunda gipofiz bezi joylashgan. Tanadan yukoriga va tashkariga bir juft kichik kanot chikadi. Uning chikish joyida — asosida kurish nervlari utadigan kanallar bor. Tanadan ikki yon tomonga katta kanotlar chikadi. Katta kanotlarning tashki, oldingi, ichki yuzasi buladi. Bu kanotlar asosida ovalsimon, yumalok, utkir kirrali teshiklar bor.

Katta-kichik kanotlar orasida miya kutisi bushligini kuz kosasi bushligi bilan birlashtiruvchi kuz kosasining yukorigi yorigi bor. Tanadan pastga tomon kanotsimon ikkita usik chikadi. Bu usiklarning ichki va tashki plastinkalari bulib, ular urtasida chukurcha bor. Plastinkalarga chaynash muskullari birikadi.

G a l v i r s i m o n s u ya k (os ethmoidale) tok suyakdir. U kisman kalla suyagining miya kismiga, kisman yuz kismiga kiradi. U asosan, galvirsimon va tik joylashgan plastinkadan tuzilgan. Gilvirsimon plastinka peshana suyagining kuz kismlari orasida buladi. Tik plastinka galvirsimon plastinkara perpendikulyar joylashib, yukorida tojsimon usikni, pastda burun tusigining orka kismini xosil kiladi. Tik plastinkaning yon tomonlarida panjarasimon suyakning labirintlari joylashadi. Xar bir labirint tashki tomondan kuz kosasining ichki devori xosil bulishida ishtirok etadigan yupka suyak plastinka bilan uralib turadi. Labirintning ichki yuzasidan burun bushligi ichiga burunning yukori vaurta chiganoklari burtib chikib turadi.

YU k o r i g i j a g s u ya r i (maxilla) juft suyakdir. U yuzning asosiy kismini tashkil etib, tanasidan 4 ta usik: peshana, yonok, alveola va tanglay usiklari chikadi. Tanasining ichi bush bulib, bu bushlik burun bushligiga tutashadi. Tanasining yukori yuzasi kuz kosasi chukurligiga, ichki yuzasi burun bushligiga, orka yuzasi pastki chakka vakanot-tanglay chukurchasiga karagan buladi. Oldingi yuzasi yuz tomonga karagan bulib, unda it chukurchasi, kuz osti nerviutadigan teshik anik kurinadi.

Tanasidan yukoriga peshana usigi, ichkariga tanglay, yon tomonga yonokusigi, pastga alveola usigi chikadi. Peshana usigi peshana va burun suyaklari bilan birikadi, Alveola usigida yukorigi tishlar joylashishi uchun sakkizta katak buladi. Tanglay usigi ikkinchi tomondagi shu usik bilan birikib, urtada kattik tanglay xosil kiladi.

Pastki jag suyagi (mandibula) taka shaklida bulib, tanasi va 2 ta tarmogi bor. Tanasining oldingi tomonida iyak dungligi rivojlangan. Uning ikki yonida iyak teshiklari bulib, ulardan kon tomirlari utadi. Suyak tanasining yukori tomonida tishlar joylashadigan alveola usigi bor. Tanadan yukoriga burchak xosil kilib tarmoklar chikadi. Burchaklarning ichki tashki tomoni gadir-budir. Tarmoklarining uchi 2 ayri bugim vautkir-usik bilan tugaydi.

B u r u n s u ya r i (os nasale) kichik turtburchak plastinka shaklidagi juft suyak bulib, yukorida peshana suyagining burun kismi bilak, yon tomonda yukorigi jagning peshana usiki bilak va ikkinchi tomondan burun suyagi bilan birikadi. Burun suyaklari uzaro tekis chok xosil kilib birikadi.

D i m o g s u ya g i (vomer) turtburchak shakldagi yupka suyak plastinkadan iborat bulib, oldingi cheti bilan galvirsimon suyak tik plastinkasining pastki chetiga yondashib turadi va burun tusigi xosil bulishida ishtirok etadi. Bu suyakning pastki kirrasi erkin buladi. Orka utkir kirrasi burunning orka teshiklarini — xoanlarni bir-biridan ajratib turadi.

Yo n o k s u ya g i (os zygomaticum) notugri turtburchak shakldagi juft suyak; uning tanasi va peshana, yukorigi jag, chakka suyaklari bilan birikadigan usiklari buladi. Bu suyak yukorigi jagning yukorigi cheti bilan birgalikda kuz kosasining pastki chetini xosil kiladi, uning tashki devorining xosil bulishida xam ishtirok etadi.

K u z yo sh i s u ya g i (os lacrimale) kallaning yuz kismidagi eng nozik, kichik turtburchak suyak. U kuz yoshi kanalining ichki devori xosil bulishida katnashadi.

T a n g l a y s u ya g i (os ra1atinum) 2 ta plastinkadan iborat juft suyak, bular bir-biri bilan burchak xosil kilib birikadi. Gorizontal plastinkasi yukorigi jagning tanglay usigi bilan birga kattik tanglay xosil kiladi. Tik plastinkasi yukorigi jag suyagining tanasiga yopishib, burun bushligi orka kismining yon devorini hosil qiladi.

B u r u n n i n g p a s t k i ch i g a n o gi (concha nasalis inferior) bir juft bo’lib, plastinka shaklida burunning yon devoridan ichkariga usib chikadi.

T i l o s t i s u ya g i (os hyoideum) yuz suyaklariga qo’shib o’rganiladi. Bu suyak muskullar yordamida kalla va kukrak kafasi suyaklariga birikadi. U hiqildoq ustida joylashib, tanasi katta va kichik tarmoklarga ajraladi.</sub>