2-ma’ruza. Transkripsiya. O‘zbek shevalaridagi fonetik qonun va jarayonlar. Oʻzbek shevalari morfologiyasi Reja

maγamber, hayron bo‘ldim ~ häjrāmbollїm yoki dastlabki so‘zning oxirgi tovushi 
(keyingi so‘z unli bilan boshlansa) jaranglashadi: bo‘lak odam ~ bölägadam, kerak 
edi ~ kerägidi. 

---

12 
Spirantizatsiya. Nutq jarayonida portlovchi tovushning sirg‘aluvchi variantiga 
ega bo‘lishi spirantizatsiyadir: yubordi ~ ǯüvärdi (qipchoq), sabr qildi ~ savїr qїldї 
(Xorazm), gapi ~ gävi (qipchoq). 
Spontan o‘zgarishlar (jaranglashish). U biror tovush ta’sirida yuz bermaydi, 
balki shevaning tarixiy rivojlanishi bilan bog‘liq boʻladi: suyak ~ süjäg 
(Namangan), qarg‘a ~ γarγa, sariq ~ sarїγ  (qipchoq).  
Metateza. U so‘z tarkibida undoshlarning o‘rin almashishidir. Qipchoq va 
Xorazm shevalarida: qo‘shni ~ qoηšї, qumursqa ~ qurmusqa, tekshir ~ teškär. 
Reduksiya so‘z tarkibida ayrim tovushlar pozitsiyasining kuchsizlanishidir: 
kishi ~ k(i)š(i), keta ber ~ ket(i)vur, Sharif ~ Šär(i)p. 
Eliziya tovush tushishi bo‘lib, ikki ko‘rinishga ega, ya’ni ikki so‘z (qo‘shma 
so‘z) talaffuzida oldingi so‘z tarkibidagi unli tovushning tushib qolishi: bora oldi ~ 
bārāldї(a), ko‘ra oldi ~ körāldi(ä) va so‘z tarkibidagi pozitsiyasi kuchsizlangan 
undoshning tushib qolishidir: bo‘lsang ~ bo:saη(l), bersang ~ be:säη(r), ushlat ~ 
u:šat(l), qichqir ~ qїčїr(q) (Xorazm), tashlama ~ täšämä(l) (Toshkent), boradi ~ 
barӡaq, oladi ~ alǯaq (a) (Mang‘it). Unlilarning orttirilishi (proteza): loy ~ їlaj, lof 
~ їlapї (qipchoq).Unlilarning orttirilish so‘z o‘rtasida ham yuz beradi: kasb ~ käsim, 
umr ~ umur, vaqt ~ vaqїt (Toshkent vil.) 
Undoshlarning takrorlanishi (geminatsiya): qari ~ qarrї, ariq ~ arrїq, ashula ~