2-ma’ruza. Transkripsiya. O‘zbek shevalaridagi fonetik qonun va jarayonlar. Oʻzbek shevalari morfologiyasi Reja

Ot. Shevalarda modal shakllar. Ot, sifat, fe’l turkumlarining ichki 
kategoriyalarida shevalarning xususiyatlarini ko‘rsatadigan so‘z shakllari bor. 
Quyida ot turkumidagi shunday shakllar bilan tanishamiz: 
-ǯān affiksi Farg‘ona vodiysi shevalarida erkaklar (Ālimǯān) ismiga qo‘shilib, 
hurmat ma’nosini ifodalasa, Xorazm shevalarida -ǯan shaklida qizlar (ayollar) 
ismlariga (Sänämǯan) qo‘shiladi. Singarmonizmli shevalarda bu affiks so‘zga faqat 
til orqa unlili variantdagina qo‘shiladi. Toshkent va boshqa ba’zi shevalarda 
kelinlarning qaynota va qaynonalarga murojaatida bu affiks ājiǯān, ädäǯān 
so‘zlarida uchraydi; 
-xān affiksi ko‘proq shahar va shu tipdagi shevalarda qizlar, ayollar ismiga 
qo‘shiladi. Qipchoq va shimoliy o‘zbek shevalarida bu affiks modal ma’noda emas, 
balki kishi ismining tarkibiy qismi bo‘lib keladi (Ataxan. Ǯoraxan). Toshkent, 
Farg‘ona vodiysida erkaklar ismlariga qo‘shilganda, hurmat, nasl-nasabga 
aloqadorlik mazmunini ifoda qiladi;
-baj affiksidan Xorazmda erkaklarga hurmat (Polatbaj, Rüstämbaj) ifodalash 
uchun foydalaniladi va u singarmonizmga bo‘ysunmaydi.
Shimoliy o‘zbek shevalarida va ayrim qipchoq, o‘g‘uz shevalarida yoshi 
kattalarni hurmat qilishda ularning nomini qisqartirib chaqirish keng tarqalgan: 
Qurbon aka ~ Quräkä, Sobir aka ~ Säkä, Toshpo‘lat aka ~ Täšäkä kabi. Bunda 
qozoq va qoraqalpoq tillarining ta’siri bor. Yoshi kichiklarni erkalash yoki izzat 
qilishda so‘zlarni qisqartirgan holda, uning oxiriga š, m, n kabi undoshlarni qo‘shib 
talaffuz qilish an’anasi bor: Otajon ~ Ataš, Dadaxon ~ Dadan, Eshmuhammad ~ 
Ešim kabi.
Shevalarda -č // š affiksi ayollarni, qizlarni erkalash uchun qo‘llanadi: bikajon 
~ bikäč, onajon ~ anač (Xorazm), Onajon (ism) ~ Anaš (shim. o‘zb. sh.). 
Erkalash-kichraytirish ifodalovchi -čä affiksi aksariyat shevalarda, xususan, 
shimoliy o‘zbek shevalarida qo‘llanmaydi, balki bu affiks shevalarda adabiy tilning 
ta’sirida paydo bo‘lmoqda.
Sifat. Sifatlardagi adabiy tilga xos aksariyat so‘zlar, affikslar shevalarda ham 
ba’zi fonetik o‘zgarishlar bilan qo‘llanadi, jumladan, sariq ~ sariγ // sariq (qarluq),