2-ma’ruza. Transkripsiya. O‘zbek shevalaridagi fonetik qonun va jarayonlar. Oʻzbek shevalari morfologiyasi Reja

ändäk (ändäk tār), ko‘kimtir ~ kökimtil (Andijon). 
Shuningdek, adabiy tildagi dastlabki bo‘g‘in ishtirokida hosil qilinadigan 
kuchaytirma sifatlarni o‘zbek tili uchun umumiy deb qarash mumkin emas, 
jumladan, adabiy tildagi bus-butun, oppa-ochiq shakllari, tim so‘zi aksariyat 
shevalarda qo‘llanmaydi.  
Son. Shevalarda sonlarning nomlanishi adabiy til bilan aynanligi ham, fonetik 
farqlari ham mavjud. Beš, on, yuz kabi sonlar barcha shevalarda aynan talaffuz 
qilinadi. Boshqa sonlar fonetik tarkibida turli o‘zgarishlar bor: bir ~ bi (bir bor ekan, 
bir yo‘q ekan ~ bi ba: äkä, bi joγ äkä…- Iqon), ikki ~ i:kki (Xorazm), ekki 
(Turkiston), äkki (Marg‘ilon), eki (qipchoq); tort ~ tör (deyarli barcha shevalarda), 
yetti ~ jädi (Xorazm),  ǯeti (qipchoq); ellik ~ älli (Xorazm), elü (shim.o‘zb. shev.); 
qirq ~ qir // qїr (aksariyat shevalarda), qїrїq (qipchoq); ming ~ mїη (singarmonizmli 
shevalarda) va h.k.
Murakkab sonlarning hosil qilinishi tartibida adabiy til tizimi deyarli 
saqlanadi, lekin o‘ziga xos ifoda qilingan o‘rinlar ham bor. Masalan, Namangan 
umlautli shevalarida jeti onu beš (75), tör jigi(r)mä (80), ombir jus (1100) kabi 
qo‘llanishlar uchraydi. Ular umumsheva xususiyatiga ega emas.

---

21 
Sonning ma’no turlarini hosil qilishda ham ba’zi shevalarda o‘ziga xosliklar 
ko‘zga tashlanadi. Shimoliy o‘zbek shevalarida dona son hosil qilinmaydi, ya’ni 
sonning qo‘shimchasiz holati dona sonni bildiradi yoki jamlovchi sonning -öv affiksi 
bitta ~ biröv, ikkita~ eköv (yetti sonigacha) tarzida dona sonni ham ifoda qiladi, bu 
shaklda o‘g‘uz lahjasi shevalarida dona ~ dänä so‘zidan foydalaniladi: ikkita ~ ikki