2-ma’ruza. Transkripsiya. O‘zbek shevalaridagi fonetik qonun va jarayonlar. Oʻzbek shevalari morfologiyasi Reja

дж – qorishiq portlovchi tovushni ifodalaydi; 
ң - sonor, burun tovushini bildiradi, adabiy orfografiyasi -ng/ng; 
v - lab-tish tovushini ifoda qiladi; 
w - lab-lab tovushini ifodalaydi, cyw, qywmaq kabi so‘zlarda uchraydi; 
 
f - lab-lab tovushini ifoda qiladi, aksariyat o‘rinlarda turkiy taqlidiy so‘zlarda 
qo‘llanadi.
Undoshlar transkripsiyasidagi bu belgilar juda ham qat’iy emas, matnlarda w 
ornida v harfini, f ornida ф harfini ishlatish an’anasi bor.
Yangi va an’anadagi o‘zbek transkripsiyasida unlilar mosligi bunday 
namoyon bo‘ladi: a ~ a, ä ~ ə,  ā  ~ ↄ, e ~ e, i ~ ъ, ї ~ ь , i: ~ и, ї: ~ ы, u ~ 
у, ü ~ ү, o ~ o, ö ~ ө, є ~ є.
Yangi transkripsiyada undoshlar quyidagi harflar bilan ifodalanadi: b, d, f, g, 
h, k, l, m, n, p, q, r, s, t, v, x, z. Shuningdek, turkologiya transkripsiyasidagi γ 
(amaldagi g‘ o‘rnida), š (amaldagi sh o‘rnida), č (amaldagi ch o‘rnida), j (amaldagi 
y  o‘rnida), η (amaldagi ng o‘rnida), ǯ (amaldagi j o‘rnida) harflari olindi. 
Diakritik belgilar: 
: (ikki nuqta) – tovushning cho‘ziqligini bildiradi; 
׳ (akut) – belgining o‘ng tomoniga qo‘yilsa, tovushning palatalizatsiyani, chap 
tomoniga qo‘yilsa, velarizatsiyani bildiradi; 
> va < – bir tovushning ikkinchisiga o‘tishini ko‘rsatadi; 
II (parallel chiziq) - ikki tovush yoki so‘zning parallel qo‘llanishiga ishora 
qiladi; 
( ) – qavs ichidagi harf ifodalagan tovushning ba’zan nutqda talaffuz 
qilinmasligini bildiradi; 
[ ] - katta qavs matndagi bo‘g‘in, so‘z, transkripsiya qilingan so‘zlarni ajratib 
ko‘rsatishga xizmat qiladi yoki respondentdan yozib olingan matndagi 
noaniqliklarning dialektolog tomonidan tiklanganligini bildiradi, masalan: [Tülki]
… nimägä romālni āldiηiz ... Bu o‘rinda fikr egasini bidirgan so‘z katta qavs ichiga 
olib ko‘rsatilgan. 

---

6 
Shuni ta’kidlash lozimki, keyinchalik matn bayonida zarur o‘rinlarda so‘z va 
grammatik ko‘rsatkichlarning adabiy tildagi va turkologiyadagi (ba’zan kirill yozuvi 
asosidagi) transkripsiyasi keltirilib boriladi. 
O‘zbek shevalarining murakkab tarkibga egaligi, avvalo, ularning fonetik 
jihatdan rang-barangligi tufaylidir. O‘zbek shevalari unli va undoshlar miqdori va 
sifati, fonetik qonunlar, fonetik jarayonlarning o‘ziga xosligi jihatidan o‘zaro 
farqlanadi va, aksincha, ayrim jihatlariga ko‘ra, ular bir-biri bilan o‘xshashliklarga 
ham ega bo‘ladi.