2-ma’ruza. Transkripsiya. O‘zbek shevalaridagi fonetik qonun va jarayonlar. Oʻzbek shevalari morfologiyasi Reja

Unlilar tizimi (vokalizm). O‘zbek shevalaridagi unli tovushlarning miqdori va 
sifati munozarali masalalardan biridir, chunki dialektologiyaga oid ishlarda unli 
fonemalar haqida fikr yuritilganda, ularning miqdori 18 tagacha yetadi, degan 
ma’lumotlar ham beriladi. Aslida shevalar fonetikasi o‘rganilar ekan, ulardagi 
fonemalar emas, balki konkret nutq tovushlari e’tiborga olinishi lozimligini qayd 
qilish o‘rinli bo‘ladi. 
Oʻzbek tili shevalarda jami 13ta unli qo‘llanadi. Singar-monizmni yo‘qotgan 
shevalarda 6, 7ta, singarmonizmli shevalarda esa 11ta unli qo‘llanadi. Toshkent 
dialektidagi shevalarda i, e, ä, ā, o, u; Samarqand shahar shevasida i, e, ä, a, o, u 
unlilari iste’molda bo‘lsa, Qo‘qon, Marg‘ilon, Chust, Qarshi, Sariosiyo kabi 
shevalarda ā unlisi bilan birgalikda a unlisi ham uchraydi. Qirg‘izistonning O‘sh, 
O‘zgan, Jalolobod kabi shevalarida 8ta – i, e, u, ü, ö, a ā, ä; Olabuqa, Oqtam, Aravon 
shevalarida 7ta – i, e, u, ä, o, ā, a unli mavjud. 
Shimoliy o‘zbek shevalarida (Turkiston, Shimkent, Sayram) 11ta: a, e, ä, i:, i,
ї:, ї, o, ö, u, ü unli mavjud. Qipchoq va o‘g‘uz lahjasidagi shevalarda ham 11ta unli 
tovush qayd qilinadi. Ularni jadvalga quyidagicha joylashtirish mumkin (7-rasm). 
Bu unlilar to‘g‘risida transkripsiyani tavsiflashda to‘liq ma’lumot berildi. 
 ā unlisi to‘g‘risida. ā unlisining o‘zbek tilida va o‘zbek shevalarida paydo 
bo‘lishi bilan bog‘liq muhim fikrlar bilan tanishtirish lozim bo‘ladi. Ta’kidlash 
joizki, bu unli turkiy tillarga xos emas, lekin tatar va boshqird tillarida arab va fors 
tilidan o‘zlashgan so‘zlarda qayd qilinadi. O‘zbek tilining shahar tipidagi, ya’ni 
qarluq lahjasi shevalarida qo‘llanadi. Qipchoq lahjasi shevalarida esa u doimiy 
emas, balki muayyan vaziyatlarda, ya’ni tojik tili va adabiy tilning kundalik ta’sirida 
ko‘rinib qoladigan o‘rinlari bor, lekin bu unli qipchoq, o‘g‘uz lahjalari shevalariga 
xos emas. Qarluq lahjasining shimoliy o‘zbek shevalarida ham bu unli qo‘llanmaydi. 
Bu holat ā unlisining paydo bo‘lishi masalasiga to‘xtalish zaruriyatini keltirib 
chiqaradi. Y. D. Polivanov uni forsiy (eroniy deb yuritadi) tilning ta’sirida paydo 
bo‘lganligini ta’kidlaydi. Sh. Shoabdurahmonov ā unlisining paydo bo‘lishini 
o‘zbek tilida keyingi hodisa deb qaraydi hamda bu unli shahar shevalarida lab 
undoshlari (sāvzi, bārsāvuz) va chuqur til orqa q, g‘, x undoshlari (tärāq, qilγān) 
ta’sirida umumturkiy a unlisi o‘rnida paydo bo‘lgan deb hisoblaydi. Turkologlardan 

---

7 
N. Z. Hojiyeva esa tojik shevalarining ta’siri bo‘lishi kerak deb taxmin qiladi. Shu 
bilan birga, ā unlisi to‘g‘risida o‘tgan asrning 20-yillarida G‘ozi Olim Yunus 
quyidagi fikrlarni yozib qoldirgan edi:
- ā unlisi forsiy emas, forsiy deyilishi yanglish fikrdir; 
- bu tovush eronlashgan turk-o‘zbek tillaridan ko‘ra fors tilining ta’siriga 
tushmagan shevalarimizda ko‘proq ishlatiladir; 
- hatto forsiy ta’siri ostida bo‘lishidan uzoq bo‘lg‘an Edil bo‘yi tatarlarida bu 
alif aksariyatla eshitiladir; 
- bu alif asl fors tilida yo‘qdir; 
- bu turk tili ta’sirida qolg‘an forsiy (tojik) lahjasidagina eshitiladir; 
- bu tovush chin turk tovushidir.
Albatta, G‘ozi Olim Yunusning bu fikriga tanqidiy qarash lozim.