Tovush mosligi. O‘zbek shevalaridagi so‘zlarni boshqa sheva va adabiy til bilan qiyoslaganda, shunday fonetik holatlar ko‘zga tashlanadiki, bir so‘z ayni ma’nosini saqlagan holda, ulardagi ayrim unli yoki undosh tovushlar farq qiladi, lekin bu o‘zgarish so‘z ma’nosiga putur yetkazmaydi: do‘ppi ~ toppi (Toshkent), kel ~ gäl (Xorazm), yo‘l ~ ǯol (qipchoq), shu ~ šo (qipchoq), choy ~ čäj (qipchoq), bedana ~ bödänä (Turkiston). Bu kabi so‘zlardagi t // d , k // g, j // ǯ undoshlari va e // ä, u //o , e // ö mosligi namoyon bo‘ladi. Shuningdek, Forish shevasida ham e // ä (battar ~ betär, mayli ~ mejli, sakkiz ~ sekkiz), ü // ö (uy ~ öj, umr ~ ömur), b // v (bor ~ va:r, bilan ~ vilän, besh ~ veš), v // g (tovush ~ dögüš, qarovul ~ qaragul ), p // b (pichoq ~ bїčaq, pishadi ~ bišädi) mosliklari qayd qilinadi. Bir qator shevalarda so‘z o‘rtasida š // j mosligi mavjud: tashlab ~ täjläp (Surxondaryo).
Qipchoq lahjasi shevalarini boshqa lahjalardan ajratib turadigan tovush mosligi ham bor. Bu so‘z boshida j // ǯ undoshlarining kelishidir: Javzo oyida yog‘in yoqqandan ilon yoqqan yaxshi ~ ǯavzada ǯavun ǯavγannan ǯïlan ǯavγan ǯaxšï // jaxšï.
Adabiyotlarda tovushlarning j ~ r mosligi (bir ~ bij) rotatsizm, š ~ l (tänil ~täniš) mosligi esa lambdaizm deb ham yuritiladi.
http://fayllar.org
Do'stlaringiz bilan baham: |
