2-mavzu. Borliq va rivojlanish falsafasi

Ong va jonning tenglashtirilishi. Atrof muhitda, o`z ichki dunyosida yuz berayotgan o`zgarishlarga odamlar qadim zamonlardayoq e`tibor berganlar. Bu jon va ruh haqidagi mulohazalar paydo bo`lishiga olib kelgan. SHu tariqa bashariyat tarixida animizm - odamlar, hayvonlar hayoti, narsalar va hodisalarga jon va ruhlar ta`sir ko`rsatishiga bo`lgan e`tiqod paydo bo`ldi, shu asnoda shakllangan dunyo haqidagi tasavvurlar keyinchalik u yoki bu tarzda turli dinlar negizini tashkil etdi.
Jon haqidagi ilk falsafiy tasavvurlar odatda muayyan birinchi asoslar (havo, olov, atomlar harakati va sh.k.) bilan bog`langan va shaxssiz bo`lgan, ya`ni inson tabiatining betakrorligi, uning individualligi bilan tenglashtirilmagan. Suqrotdan oldingi falsafa to`laligicha shunday xususiyatga ega bo`lib, bu erda ideallik tushunchasini deyarli uchratmaymiz. Masalan, olovni oqil va olijanob, suvni – tuban asos deb hisoblagan Geraklit jon (psixeya) olov yoki suvdan iborat bo`ladi, degan g`oyani ilgari suradi. Olov ko`proq bo`lgan jonni «quruq» - eng oqil va maqbul deb hisoblaydi. Jon namlangach, o`z kuchini yo`qotadi, ho`llangach esa – halok bo`ladi. SHu sababli jon olovi kuchliroq yonishi uchun faol ma`naviy va aqliy hayot kechirishga harakat qilish lozim. O`z navbatida ayrim kishilarning jonlari butun dunyoning birinchi sababi hisoblanadigan va uni boshqaradigan dunyoviy aql olovi – «logos» bilan bog`liq.
Suqrot va Platon moddiy va ideal hodisalarni farqlagan. SHuningdek, Platon Evropa falsafiy an`anasida ideal asosni qayd etibgina qolmasdan, balki undan moddiy asosni ham keltirib chiqargan birinchi faylasuf hisoblanadi. Ayrim inson ongi esa, Platon fikriga ko`ra, uning joni bilan bevosita bog`lanadi. Bu o`lmas jon u yoki bu tanaga, tana tug`ilgunga qadar o`z «zindoni»ga tushgandek kirib joylashadi va u o`lganidan keyin esa boqiy g`oyalar dunyosida mushohada yuritadi va shu tariqa ularni o`rganib yashaydi. Platon ruhiy hodisalarni tuyg`ular dunyosi (sezish va idrok etish) va intellektga ajratdi. Intellektda u aql va idrokni farqladi. Bunda sof g`oyalar bilan ish ko`ruvchi aql fikrlashning formal usullari bilan bog`liq (masalan, matematikada) idrokka qaraganda yuksakroq hodisadir. SHuni alohida ta`kidlash lozimki, keyinchalik falsafada ideal narsalar va hodisalarni tushunishga nisbatan ko`p sonli har xil
yondashuvlar paydo bo`ldi, ammo ularning barchasi ideallikni moddiylik va ko`lamlilikka qarshi qo`yadi.
Aristotelning «Jon haqida» risolasini qadimgi yunon faylasuflarining ong haqidagi falsafiy mulohazalarining muayyan yakuni deb hisoblash mumkin. Bu erda jon tananing mohiyati, uning uyushtiruvchi tamoyili sanalsa-da, lekin aql ichki faolligining in`ikosiga emas, balki kosmos hayotining umumiy qonunlariga bo`ysunadi.
O`rta asrlar Evropa falsafasi «din cho`risi»ga aylanib, ong haqidagi masalaga butunlay o`zgacha nuqtai nazar bilan yondashdi – uni abadiy mavjud bo`lgan va dunyoni, shu jumladan inson va uning jonini yo`qlikdan yaratgan Xudoning yagona dunyoviy asos sifatidagi talqini bilan bog`ladi. Bu ta`limotga binoan inson aqli ilohiy aqlning bir zarrasi sifatida muayyan darajada o`zini o`zi bilish, o`zini o`zi tahlil qilish qobiliyatiga ega bo`lsa-da, ongning bu faoliyati Tangrini bilish va u bilan muloqot qilishga qaratilgandir. Ongning mazkur ob`ektiv-idealistik talqini bilan bir qatorda O`rta asrlarda ongni «fikrlovchi materiya»dan keltirib chiqargan materialistik an`anada ham uzilish yuz bergani yo`q. Bunday qarashlarga (yoki ularga moyillikka) mutafakkirlar Ibn Sino, Ibn Rushdva ijodiga arab falsafasi o`z ta`sirini ko`rsatgan evropalik ayrim faylasuflar Duns Skot, brabanlik Sigerning asarlarida duch kelish mumkin.