2-Mavzu Diqqat barqarorligini o’rganish xususiyatlari

Diqqat 

xususiyatlari 

  Diqqat asosan insonning qobiliyatlari va qobiliyatlariga xos bo'lgan ma'lum parametrlar 

va  xususiyatlarga  ega.  Diqqatning  asosiy  xususiyatlari  odatda  quyidagilarni  o'z  ichiga 

oladi. 

1.  Konsentratsiya.  Bu  ma'lum  bir  ob'ektda  ongni  konsentratsiya  qilish  darajasi,  u 

bilan aloqa intensivligining ko'rsatkichidir. Diqqatning kontsentratsiyasi shuni anglatadiki, 

insonning butun psixologik faoliyatida vaqtincha markaz (markaz) shakllanadi. 

2.  Diqqatning  intensivligi  -  bu  idrok,  fikrlash,  xotira  va  umuman  ongning 

ravshanligini  belgilaydigan  sifat.  Faoliyatga  qiziqish  qanchalik  katta  bo'lsa  (uning 

ahamiyatini  anglash  qanchalik  katta  bo'lsa)  va  faoliyat  qanchalik  qiyin  bo'lsa  (odamga 

shunchalik  kam  tanish  bo'lsa),  chalg'ituvchi  stimullarning  ta'siri  qanchalik  ko'p  bo'lsa, 

diqqat shunchalik kuchayadi. 

3.  Barqarorlik.  Uzoq  vaqt  davomida  yuqori  konsentratsiya  va  diqqatning 

intensivligini  saqlab  qolish  qobiliyati.  Bu  asab  tizimining  turi,  temperament,  motivatsiya 

(yangilik,  ehtiyojning  ahamiyati,  shaxsiy  qiziqishlar),  shuningdek,  inson  faoliyatining 

tashqi sharoitlari bilan belgilanadi. Diqqatning barqarorligi nafaqat kiruvchi stimullarning 

yangiligi,  balki  ularni  takrorlash  bilan  ham  qo'llab-quvvatlanadi.  Diqqatning  barqarorligi 

uning  dinamik  xususiyatlari  bilan  bog'liq:  salınımlar  va  kommutatsiya.  Diqqatning 

o'zgarishi  bilan  biz  diqqatning  intensivligi  darajasidagi  davriy  qisqa  muddatli  ixtiyoriy 

o'zgarishlarni  tushunamiz.  Diqqatning  tebranishi  sezgilar  intensivligining  vaqtincha 

o'zgarishi  bilan  namoyon  bo'ladi.  Shunday  qilib,  juda  zaif,  zo'rg'a  eshitiladigan  tovushni 

tinglash,  masalan,  soatni  urish,  odam  ba'zan  tovushni  sezadi  va  keyin  uni  sezishni 

to'xtatadi.  Diqqatning  bunday  o'zgarishi  turli  davrlarda,  2-3  sekunddan  12  sekundgacha 

bo'lishi mumkin. Eng uzoq tebranishlar tovush stimullari bilan, so'ngra vizual va eng qisqa 

teginish bilan kuzatilgan. 

4.  Ovoz  -  diqqat  markazidagi  bir  hil  stimullar  sonining  ko'rsatkichi  (kattalarda  4 

tadan  6  tagacha  ob'ektga,  bolada  2-3  tadan  ko'p  bo'lmagan).  Diqqatning  miqdori  nafaqat 

irsiy  omillarga  va  shaxsning  qisqa  muddatli  xotirasining  imkoniyatlariga  bog'liq.  Idrok 

qilinadigan  narsalarning  xususiyatlari  (ularning  bir  hilligi,  o'zaro  bog'liqligi)  va 

sub'ektning kasbiy mahorati ham muhimdir. 

5.  Diqqatni  almashtirish  deganda,  faoliyatning  bir  turidan  ikkinchisiga  ko'proq 

yoki kamroq oson va ancha tez o'tish imkoniyati tushuniladi. Turli xil yo'naltirilgan ikkita 

jarayon  kommutatsiya  bilan  funktsional  ravishda  bog'liq:  diqqatni  yoqish  va  o'chirish. 

Kommutatsiya  o'zboshimchalik  bilan  amalga  oshirilishi  mumkin,  keyin  uning  tezligi 

sub'ektni  idrokini  ixtiyoriy  boshqarish  darajasining  ko'rsatkichi  va  diqqatni  chalg'itish 

bilan  bog'liq  bo'lib,  bu  psixikaning  beqarorlik  darajasi  yoki  kuchli  kutilmagan 

stimullarning paydo bo'lishini ko'rsatadi. 

Kommutatsiya  samaradorligi  avvalgi  va  keyingi  harakatlarning  xususiyatlariga 

bog'liq  (oson  ishlashdan  qiyin  faoliyatga  o'tish  davrida  kommutatsiya  ko'rsatkichlari 

sezilarli  darajada  pasayadi  va  aksincha,  ular  ko'payadi).  Kommutatorning  muvaffaqiyati 

odamning avvalgi faoliyatiga bo'lgan munosabati bilan bog'liq, avvalgi harakat qanchalik 

qiziqarli  bo'lsa  va  keyingisi  shunchalik  qiziqarli  bo'lsa,  almashtirish  shunchalik  qiyin 

bo'ladi.  O'tkazuvchanlikda  sezilarli  individual  farqlar  mavjud,  bu  asab  tizimining  asabiy 

jarayonlarning harakatchanligi kabi xususiyati bilan bog'liq. 

Ko'pchilik zamonaviy kasblar (to'quvchilar, mexaniklar, menejerlar, operatorlar va 

boshqalar),  bu  erda  odam  faoliyat  ob'ektlarining  tez-tez  va  to'satdan  o'zgarishi  bilan 

shug'ullanadi, diqqatni almashtirish qobiliyatiga yuqori talablarni qo'yadi. 

Ta'lim  jarayoniga  e'tiborni  jalb  qilish  katta  ahamiyatga  ega.  O'quvchilar  diqqatini 

almashtirish zarurati jarayonning o'ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi: kun davomida 

turli xil mavzularning o'zgarishi, sinfda materialni o'rganish bosqichlari ketma-ketligi, bu 

faoliyat turlari va shakllarini o'zgartirishni o'z ichiga oladi. 

Diqqatni  ongli  ravishda  almashtirishdan  farqli  o'laroq,  chalg'itish  bu  diqqatni 

asosiy  narsadan  begona  narsalarga  majburiy  ravishda  ajratishdir.  Chalg'itish  ishning 

ishlashiga  salbiy  ta'sir  qiladi.  Tashqi  tirnash  xususiyati  beruvchi  moddalarning 

chalg'ituvchi  ta'siri  bajarilgan  ishning  xususiyatiga  bog'liq.  Rag'batlantiruvchi  narsalar 

juda  chalg'ituvchi,  to'satdan,  intervalgacha,  kutilmagan,  shuningdek  his-tuyg'ular  bilan 

bog'liq. Yagona ishning uzoq davom etishi bilan, charchoq kuchaygani sayin yon tirnash 

xususiyati  beruvchi  moddalarning  ta'siri  kuchayadi.  Tashqi  stimullarning  chalg'ituvchi 

ta'siri  tashqi  qo'llab-quvvatlovchilar  bilan  bog'liq  bo'lmagan  aqliy  faoliyatda  ko'proq 

namoyon bo'ladi. Vizualga qaraganda eshitish qobiliyati bilan kuchliroq. 

Chalg'itishga qarshi turish qobiliyati shovqin immuniteti deb ataladi. Odamlarda bu 

qobiliyatni  rivojlantirishda  sezilarli  individual  farqlar  kuzatiladi,  bu  ikkala  farq,  ya'ni 

uning kuchi va shovqin immunitetini oshirishga qaratilgan maxsus tayyorgarlik tufayli. 

6.  Tarqatish,  ya'ni  bir  vaqtning  o'zida  bir  nechta  ob'ektlarga  e'tibor  qaratish 

qobiliyati.  Bunday  holda  diqqat  markazida  bir  nechta  diqqat  markazlari  (markazlari) 

shakllanadi, bu bir nechta harakatlarni amalga oshirish yoki bir vaqtning o'zida bir nechta 

jarayonlarni diqqat doirasidan mahrum qilmasdan kuzatib borish imkonini beradi. 

Murakkab  zamonaviy  mehnat  turlarida  faoliyat  bir  necha  xil,  ammo  bir  vaqtning 

o'zida  har  xil  vazifalarga  javob  beradigan  davom  etadigan  jarayonlardan  (harakatlardan) 

iborat  bo'lishi  mumkin.  Masalan,  dastgohda  ishlaydigan  to'quvchi  ko'plab  nazorat  va 

nazorat  ishlarini  bajarishi  kerak.  Bu  tikuvchilar,  haydovchilar,  operatorlar  va  boshqa 

kasblar uchun ham amal qiladi. Bunday barcha tadbirlarda ishchi e'tiborni tarqatishi kerak, 

ya'ni.  bir  vaqtning  o'zida  uni  turli  jarayonlarga  (ob'ektlarga)  qarating.  O'qituvchining 

faoliyatida  e'tiborni  taqsimlash  qobiliyati  beqiyos  rol  o'ynaydi.  Shunday  qilib,  masalan, 

darsda  materialni  tushuntirganda,  o'qituvchi  bir  vaqtning  o'zida  uning  nutqi  va  taqdimot 

mantig'ini kuzatishi va o'quvchilar materialni qanday qabul qilishlarini kuzatishi kerak. 

Diqqatning  tarqalish  darajasi  bir  qator  shartlarga  bog'liq:  qo'shma  faoliyatning 

xususiyatiga  (ular  bir  hil  va  har  xil  bo'lishi  mumkin),  ularning  murakkabligiga  (va  bu 

borada  talab  qilinadigan  ruhiy  stress  darajasiga),  tanishlik  darajasiga  va  ularning 

odatiyligiga  (asosiy  texnikalarni  bilish  darajasiga  bog'liq).  faoliyati).  Birlashtirilgan 

tadbirlar qanchalik murakkab bo'lsa, diqqatni tarqatish shunchalik qiyin bo'ladi. Aqliy va 

motorli  harakatlarni  birlashtirganda,  aqliy  faoliyatning  mahsuldorligi  vosita  harakatlariga 

qaraganda ancha kamayishi mumkin. 

Aqliy  faoliyatning  ikkita  turini  birlashtirish  juda  qiyin.  Diqqatni  taqsimlash,  agar 

amalga  oshirilgan  har  bir  faoliyat  odamga  tanish  bo'lsa  va  ulardan  biri  ma'lum  darajada 

avtomatlashtirilgan  bo'lsa  (yoki  avtomatlashtirilishi  mumkin). Birlashtirilgan  faoliyatning 

avtomatlashtirilgan turi qanchalik kam bo'lsa, diqqatning tarqalishi shunchalik zaif bo'ladi. 

Agar  tadbirlardan  biri  to'liq  avtomatlashtirilgan  bo'lsa  va  uni  muvaffaqiyatli  amalga 

oshirish uchun ongni davriy ravishda kuzatishni talab qilsa, diqqatning murakkab shakli  - 

kommutatsiya va tarqatish kombinatsiyasi qayd etiladi. 

Psixologiyada diqqatning asosiy xususiyatlari 

Diqqat  xususiyatlari  va  ularning  xususiyatlari  insonning  aqliy  va  intellektual 

qobiliyatlarini  o'rganishda  muhim  mavzulardan  biridir.  Har  birimizning  faoliyati  va 

faoliyati ko'p jihatdan ushbu fazilatlarga bog'liq. 

Psixologiyada  diqqatning  xususiyatlari  bu  jarayonga  va  turli  xil  ma'lumotlarni 

olish  va  idrok  qilish  qobiliyatiga  ta'sir  qiluvchi  xatti-harakatlar  va  aqliy  omillarni 

tushunish  vositalaridan  biridir.  Diqqat  xususiyatlari  quyidagi  xususiyatlarni  o'z  ichiga 

oladi 

Diqqat nima? E'tibor nima? 

Diqqat atamasi deganda inson ongi (yoki aqliy yo'naltirilganlik) ning shaxs uchun 

vaziyatli  yoki  barqaror  ahamiyatga  ega  bo'lgan  muayyan  ob'ekt  va  hodisalarga 

yo'naltirilganligi  tushuniladi.  Shuningdek,  ushbu  tushuncha  ongning  konsentratsiyasini 

anglatadi, bu yuqori darajadagi sezgi, vosita yoki intellektual faoliyatni anglatadi. 

Diqqat bir necha xil bo'lishi mumkin: ixtiyoriy, o'zboshimchalik va post-ixtiyoriy, 

va birinchi ikkisi alohida qiziqish uyg'otadi. 

Ixtiyoriy e'tibor 

Ixtiyoriy  e'tibor  (hissiy  yoki  passiv  deb  ham  ataladi)  ba'zi  xususiyatlarga  ko'ra 

ongning kontsentratsiyasini anglatadi. Bunday holda, e'tiborni o'ziga jalb qiladigan narsaga 

bog'liqligi  qayd  etiladi,  va  odamning  o'zida  -  diqqatni  jamlashga  qaratilgan  harakatlar 

yo'qligi.  Va  hissiy  tarkibiy  qism  haqida  gapirganda,  ular  diqqat  ob'ekti  va  hissiyotlar, 

ehtiyojlar  va  qiziqishlar  o'rtasidagi  bog'liqlikni  ajratib  ko'rsatishadi.  Bundan  tashqari, 

diqqatni jamlashga qaratilgan qat'iy harakatlar yo'q. 

Diqqatni  jalb  qilish  turli  xil  kuchli  tomonlarga  ta'sir  qilishi  mumkin.  Agar  stimul 

yangi  bo'lsa,  u  ham  diqqatni  jalb  qilishga  sabab  bo'ladi.  Majburiy  e'tiborning  paydo 

bo'lishida  insoniy  tuyg'ular  -  axloqiy,  estetik  va  intellektual  rol  o'ynaydi.  Agar,  masalan, 

ob'ekt  zavq  yoki  ajablantiradigan  bo'lsa,  unga  uzoq  vaqt  e'tibor  qaratiladi.  Va  qiziqish 

bilan,  biror  narsaga  to'g'ridan-to'g'ri  qiziqish  bilan  va  haqiqatga  tanlangan  munosabat 

bilan,  hissiyotlar  bog'liqdir.  Shu  sababli,  qiziqish  uzoq  vaqt  davomida  e'tiborni  jalb 

qilishning eng muhim sababi sifatida tan olingan. 

O'zboshimchalik bilan e'tibor 

O'zboshimchalik  bilan  diqqat  (bu  ixtiyoriy  yoki  faol  deb  ataladi)  hodisa  yoki 

ob'ektga  ongli  ravishda  boshqariladigan  konsentratsiya  hisoblanadi.  Bu  erda  bir  kishi 

diqqatni  o'ziga  jalb  qiladigan  narsaga  emas,  balki  unga  yoqadigan  narsaga  emas,  balki 

nima qilish kerakligiga qaratadi. Taqdim etilgan e'tibor turi iroda bilan bevosita bog'liq. 

Biror  narsaga  diqqatni  jalb  qilganda,  u  butun  jarayon  davomida  diqqatni  jalb 

qiladigan iroda kuchini yaratadi. Ixtiyoriy kuch sarfini resurslarni jalb qilish yoki vazifani 

hal qilish uchun zarur bo'lgan zo'riqish sifatida qabul qilish mumkin. 

O'zboshimchalik  bilan  e'tibor  odamda  kontsentratsiyani  talab  qiladigan  biron  bir 

ishni bajarishni maqsad qilganida paydo bo'ladi. Va bunday e'tiborning paydo bo'lishining 

sababi  odatda  mehnatdir.  Ixtiyoriy  e'tiborni  qo'llab-quvvatlaydigan  eng  muhim  shartni 

ruhiy holat deb atash mumkin. Masalan, agar odam charchagan bo'lsa, unga diqqatni jalb 

qilish  qiyinroq  bo'ladi.  Bundan  tashqari,  ixtiyoriy  e'tibor  tashqi  stimullar  tufayli  yuzaga 

kelgan hissiy qo'zg'alish bilan zaiflashadi. 

Diqqatning  xususiyatlari  va  parametrlari,  uning  turidan  qat'iy  nazar,  ko'pincha 

odamning  qobiliyatlari  va  qobiliyatlarining  o'ziga  xos  xususiyati  sifatida  qaralishi 

mumkin.  Shunday  qilib,  diqqat  va  xotira  bir-biri  bilan  chambarchas  bog'liq,  diqqat  ta'sir 

qiladi va hokazo. 

Diqqatning xususiyatlari 

Diqqatning  xususiyatlari  uning  xususiyatlarida  namoyon  bo'ladi:  hajm, 

kontsentratsiya,  taqsimot,  barqarorlik,  dalgalanma  va  o'zgaruvchanlik.  Ularning  har  biri 

haqida ozgina: 

 

Ovoz   -  bir  vaqtning  o'zida  idrok  qilinadigan  ob'ektlar  sonida  ifodalangan. 

Bu  genetik  omillarga,  qisqa  muddatli  xotira  potentsialiga  (aytmoqchi,  biz  sizga  ushbu 

mavzu  haqida  o'qishni  maslahat  beramiz),  tajriba,  kasbiy  mahorat,  idrok  qilinayotgan 

narsalarning maqsadlari va nuanslariga bog'liq. 

 

Konsentratsiya  

- 

psixikaning 

ob'ektga 

konsentratsiyasi 

darajasi. 

Kontsentratsiya  jarayonida  aqliy  faoliyatning  vaqtincha  yo'nalishi  yaratiladi.  Idrok 

qilinadigan  narsalar  hajmi  qanchalik  kichik  bo'lsa,  kontsentratsiya  shunchalik  yuqori 

bo'ladi. Diqqat va kontsentratsiya haqida ko'proq o'qing. 

 

Tarqatish  qobiliyati   -  shaxsning  bir  vaqtning  o'zida  bir  nechta  harakatlar 

yoki  bir  nechta  ob'ekt  yoki  hodisalarni  kuzatish  qobiliyati.  Diqqatning  tarqalishi  miya 

korteks  qismlariga  qo'zg'aluvchanlikni  optimal  ravishda  taqsimlashiga  bog'liq.  Bu  bir 

vaqtning o'zida bir nechta jarayonlarni boshqarish qobiliyatini ta'minlaydi. 

 

Barqarorlik   -  diqqat  markazida.  Bu  asab  tizimining  turiga  va 

motivatsiyaga  bog'liq.  Barqarorlikning  eng  muhim  sharti  olingan  taassurotlarning  xilma-

xilligi.  Qarama-qarshi  xususiyat  -  bu  chalg'itish.  Shuningdek,  biz  diqqat  barqarorligi 

mavzusiga egamiz. 

 

Tebranishlar   -  odam  kontsentrlangan  va  keskin  bo'lgan  taqdirda  ham 

kuzatiladigan  hodisalar.  Ular  miya  yarim  korteksidagi  qo'zg'alish  va  inhibisyonning 

doimiy o'zgarishi jarayoni bilan izohlanadi. Agar dalgalanmalar uzoq vaqt davomida ro'y 

bersa, ular majburiy chalg'itishga olib kelishi mumkin. 

 

O'tkazuvchanlik   -  e'tiborni  bir  ob'ekt  yoki  hodisadan  boshqasiga 

boshqacha  o'zgartirishni  anglatadi.  O'zgaruvchanlik  o'zboshimchalik  va  ixtiyoriydir. 

Birinchisi, faoliyatning tabiati o'zgarganda yoki yangi vazifalar qo'yilganda paydo bo'ladi 

va  odam  o'z  ixtiyori  bilan  harakat  qiladi.  Ikkinchisi  irodaning  ishtirokisiz,  lekin  tashqi 

omillar ta'siri ostida sodir bo'ladi. 

Bular  diqqatning  asosiy  xususiyatlari.  Shuni  bilishingiz  kerakki  (mashg'ulotga 

e'tibor  berish  bilan  birga)  ushbu  jarayonda  uning  barcha  xususiyatlarini  faollashtirishni 

talab qiladi. 

Diqqat  -  bu  psixika,  ongni  inson  uchun  barqaror  yoki  vaziyatli  ahamiyatga  ega 

bo'lgan muayyan ob'ektga yo'naltirish. Bu sezgi, xotira va aqlning ishlashini oshirishni o'z 

ichiga  oladi.  Diqqat  ichimizdagi  jarayonlarga  va  atrofimizdagi  dunyo  ob'ektlariga 

qaratilishi  mumkin.  Diqqat  ma'lum  bir  mavzu  bo'yicha  faoliyatning  ijobiy  kechikishini 

ta'minlaydi.  O'rnatish  muayyan  taassurotlarni,  voqealarni,  ularda  aqliy  energiya 

kontsentratsiyasini  tanlashni  belgilaydi.  Shunday  qilib,  diqqat  -  bu  ma'lum  bir  odamning 

aqliy  faoliyati,  bu  impulsiv  xatti-harakatlarning  muayyan  munosabatlarini  o'zgartirishga 

xizmat qiladi. Diqqat - bu psixologik jarayonning oxiridir, chunki u hech qachon alohida 

ishlamaydi,  faqat  har  qanday  faoliyat  bilan  birga,  uning  tomoni  yoki  xarakteristikasi 

sifatida.  Diqqat  hech  qanday  maxsus  tarkibga  ega  emas,  bu  barcha  jarayonlar  ichida. 

Diqqatning mohiyati ma'lumotni tanlashni belgilaydigan, ob'ektlarni o'zboshimchalik bilan 

va  ixtiyoriy  ravishda  tanlashni  va  ongda  saqlanadigan  uzoqroq  ishlov  berishni  taklif 

etadigan yo'nalishda yotadi. Shuningdek, mohiyat ob'ektning diqqat markazida yotadi. 

Diqqatning turlari. 

Diqqatning uch turi ajratiladi (Dobrinin): 

1 - beixtiyor yuzaga keladigan indikativ reaktsiya sifatida e'tiborni jalb qilish; 

2 - maqsadli ixtiyoriy harakatlar bilan bog'liq ixtiyoriy e'tibor; va 

3  -  o'z-o'zidan  paydo  bo'lgan  e'tibor,  agar  maqsad  motivning  siljishi  natijasida 

harakat katta ixtiyoriy harakatlarsiz amalga oshirilsa. 

Majburiy emas  ajratib turing: 

majburiy  -  sub'ektning  tur  tajribasi  bilan  belgilanadi  va  tashqi  atrof-muhit 

omillariga bog'liq; 

majburiy  emas  -  bu  shaxsiy  tajribaga  bog'liq,  dam  olish  daqiqalarida  o'zini 

namoyon qiladi, kuchli qiziqish bilan uzoq va barqaror bo'lishi mumkin, unga eng yaqin, 

ahamiyatli va yorqinroq narsalari jalb qilinadi; 

odatiy  -  mavzuni  sozlash  va  u  yoki  bu  faoliyatni  amalga  oshirish  niyati,  faoliyat 

algoritmiga e'tibor berish (haydovchi - belgilar) tufayli. 

O'zboshimchalik bilan: 

kuchli iroda - aralashish sharoitida, ehtiyoj va ehtiyoj o'rtasida ziddiyat bo'lganida 

o'zini namoyon qiladi; 

kutayotgan - barcha hushyorlik vazifalarida o'zini namoyon qiladi; 

aslida  o'zboshimchalik  bilan  -  ongli  e'tibor,  lekin  osonlikcha,  minimal  harakat 

bilan; 

o'z-o'zidan  paydo  bo'lish  -  diqqatni  rivojlantirishning  eng  yuqori  shakli,  bu 

tasodifiydan keyin o'xshash, bu biz uchun nimanidir boshlash qiyin bo'lgan paytdir, lekin 

boshlaganimizdan keyin kuch sarflashning hojati yo'q. 

Diqqat vazifalari. 

(a) selektivlik - materialni tanlash 

(b) diqqat 

(c) faoliyat faoliyati 

(d) har qanday faoliyatning sifatini oshirish 

(e) muhim ta'sirlarni tanlash va saqlash 

(f) faoliyatni boshqarish va boshqarish - biz energiyani yo'naltiramiz (integratsiya, 

integratsiya, bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish) 

Ong va zamonaviy tushuncha psixologiyasiga e'tibor. 

1. Ongga e'tibor va psixologiya. 

Diqqat ongning asosiy mulki bo'lganligi sababli, ushbu maktabda markaziy mavzu 

bo'lganligi sababli, ko'plab tadqiqotlar e'tiborga qaratildi. 

Ong  psixologiyasida  ongning  uchta  metaforasi  va  u  bilan  bog'liq  uchta  metafora 

mavjud edi: 

1. Vundt ongining tarkibiy metaforasi: 

Vundt "Ong va e'tibor". 

Diqqat  -  bu  ong  tarkibidagi  barcha  sohalar  bilan  solishtirganda  cheklanganlikni 

aniq idrok etish bilan yuzaga keladigan jarayon. 

"Diqqat  deganda  ongning  holati,  faoliyat  samaradorligini  yaxshilaydigan  ong 

darajasi  belgilanadi.  Diqqat  qiziqish  holati  (affektiv  tajriba)  bilan  birlashadi,  shuningdek 

terlash  va  kinestetik  sezgilarning  ma'lum  bir  majmui  bilan  bog'liq  bo'lib,  ular  so'zlashuv 

davridagi  diqqatni  empirik  voqelik  sifatida  ifodalashi  mumkin.  ong  barcha  tarkibini 

ravshanlik tamoyili asosida qayta qurish va tarkibni diqqat markazida yoki atrof-muhitda 

topishdir. xususiyat sezgir ravshanligi bilan bir xil bo'ladi.Tarkibni ravshan yoki qorong'i 

rangga  bo'lish  aqliy  jarayon  sifatida  e'tiborning  yagona  va  o'ziga  xos  belgisidir  (ongda 

hissiyot yoki kinestetik hislarning mavjudligi shart emas. Ammo taqdimotning ravshanligi 

ko'proq ongning shaxsning kontsentratsiyasi narsaga va uning imkoniyatlariga bog'liqdir) 

taqdimotning o'ziga xos xususiyatidan ko'ra o'zboshimchalik bilan o'tish 

Jeyms  Oqim  metaforasi.  Ong  -  bu  oqim,  uning  muhim  xususiyatlaridan  biri  bu 

selektivlikdir  -  diqqat  bu  ong  oqimining  selektivligidir.  Tanlash,  tanlashning  asosiy 

funktsiyasi. 

Titchener.  To'lqin  metafora.  Ong  -  bu  daryo,  ong  yo'lida  to'siq  paydo  bo'lishi 

mumkin. Diqqat to'lqin, uning ta'siri quyidagilar bilan tavsiflanadi: 

Diqqat mezonlari ichida: 

1. ongli hislar ravshanligi. To'lqinning tepasida barcha hissiy tajribalar aniq. 

2. o'ziga xoslik. (barcha hissiy tajribalar bir-biridan ajratilgan) 

3. o'zini tuta bilish. Ba'zi taassurotlarga ongni o'rnatish. 

Tashqi e'tiborni tavsiflovchi mezonlar: 

1. unumdorlik 

2. tanani kuzatib borish faoliyati. 

7.  Kognitiv  psixologiyada  diqqat  nazariyalari.  Bu  zamonaviy  yondashuv.  Asosiy 

e'tibor tanlanish va diqqat doirasiga qaratilgan. 

Diqqat mexanizmlarini o'rganishda kognitiv psixologiya yondoshuvi. 

Bu erda nazariyalarning uchta sinfini ajratish kerak: 

1. E'tibor tanlov sifatida. 

Ushbu  yondashuv  selektsiya  mexanizmlarini  o'rganishga,  u  yoki  bu  ob'ektni 

tanlashga,  asosan  pertseptiv  material  materialiga  qaratildi.  Ushbu  tadqiqotlar  kokteyl 

partiyasi  fenomeni  -  mavzu  o'zboshimchalik  bilan  yoki  ixtiyoriy  ravishda  pertseptual 

tanlovlarni  amalga  oshiradigan  vaziyatni  o'rganishdan  boshlandi.  Bu  tanlab  tinglash 

(takrorlash)  Cherry  texnikasini  yaratishga  olib  keldi:  birini  tanlash  va  ikkinchisiga  bir 

vaqtning  o'zida  xizmat  ko'rsatiladigan  xabarlarni  e'tiborsiz  qoldirish.  Takrorlash  tegishli 

(vazifa  bilan  aniqlangan)  xabarni  zudlik  bilan  takrorlash,  keraksiz  kanallardan  ajralib 

chiqish vazifasidan  iborat edi.  Bu  tanlangan  e'tiborning bir nechta  modellarini  yaratishga 

imkon berdi, ularning birinchisi (erta tanlash modeli) Broadbent tomonidan "His va aloqa" 

asarida  yaratilgan.  Diqqatning  ishlashi  elektromexanik  qurilmaning  ishlashi  bilan 

taqqoslandi  -  sensor  xususiyatlariga  asoslangan  ma'lumotlarni  tanlaydigan  va  "barchasi 

yoki  hech  narsa"  tamoyili  asosida  ishlaydigan  filtr.  U  quyidagilarga  asoslanadi:  qayta 

ishlash, idrok qilish tizimi - bu cheklangan o'tkazish qobiliyati bo'lgan kanal (birlik vaqtiga 

cheklangan miqdordagi ma'lumotni idrok etish). Cheklangan qobiliyat muayyan blokning 

joylashishi  bilan  belgilanadi,  ushbu  kanal  oldidagi  mexanizm,  muammoning  muayyan 

qonunlariga, uning sozlamalariga muvofiq ishlaydigan filtr deb ataladi. Ma'lumotlar tashqi 

tomondan  sensorli  registrga,  so'ngra  CPga  o'tadi  (bu  erda  ma'lumot  olinadi  va  to'liq 

saqlanadi va parallel ravishda qayta ishlanadi), ba'zi ma'lumot filtrdan keyin qoladi, chunki 

filtr  uzoq  muddatli  xotira  tizimiga  ulangan  (o'tgan  voqealarning  shartli  ehtimollarini 

saqlash),  bundan  nimani  olish  kerakligini  aniqlaydi.  axborot  oqimi  (masalan,  ma'lum  bir 

aspekt  uchun  filtr  o'rnatadigan  ko'rsatma).  Shunday  qilib,  diqqat  -  bu  axborotni  qayta 

ishlash  tizimidagi  filtr  bo'lib,  uni  stimulyatsiyaning  ba'zi  jihatlari  (jismoniy  belgilar: 

chapdan  o'ngga,  balandroq  ovozdan,  erkak-ayol)  uchun  sozlangan  tarmoqli  kengligi 

cheklangan  tizimda  sezish  imkonini  beradi.  Biroq,  muammo  aniq  sozlashning  fizik 

belgilaridan  kelib  chiqadi  (filtr  sozlanmagan  bo'lsa  ham,  "mexnat  partiyasidagi"  to'g'ri 

nom darhol tan olinadi). Va bu erda filtrni semantik xususiyatlarga sozlash g'oyasi va filtr 

qaerda  joylashganligi  haqida  munozarali  ishlov  berish  tizimidan  oldin  yoki  Norman  va 

Deutsch  nazariyasi  javobidan  oldin:  diqqat  filtr  emas  va  butun  idrok  tizimi  parallel 

ravishda  ishlaydi  va  diqqatni  sozlash.  javob  darajasi.  Xotirada  markazlashtiruvchi 

detektorlar  mavjud,  ularning  faollashishi  idrok  mexanizmi  bilan  xizmat  qiladi.  Ushbu 

tuzilmalarga  axborotning  ikkita  oqimi  ta'sir  qiladi  -  periferik  va  markaziy,  oxirgi  oqim 

ma'lum  bir  xabar  yoki  ob'ekt  ahamiyatining  integral  tavsifi  bilan  belgilanadi  (tegishli)  - 

moslik modeli). A.Treisman oraliq pozitsiyani egalladi: fizik atributlar va ma'lumotlarning 

murakkabroq  jihatlari  (fonetik,  grammatik,  semantik)  uchun  sozlangan  filtr  mavjud  va 

signal  ahamiyatiga  qarab,  hatto  tegishli  kanaldan  ham  ishlov  berish  mumkin  emas.  Bu 

"daraxt"  modeli  -  vazifaning  murakkabligi,  ma'nosi, kutilganligiga  qarab  filtrlashning  bir 

necha  darajasi  mavjud  -  har  qanday  darajada  ilgari  ilgari  kechiktirilgan  ma'lumotlar 

o'tkazib  yuborilishi  mumkin.  Shunday  qilib,  tanlangan  diqqat  nazariyalari  bu  bitta 

ma'lumotni  qidirish  va  boshqasini  o'tkazib  yuborish  mexanizmi  muhim  rol  o'ynaydigan 

modellardir.  Muammo  filtrning  joyi  yoki  filtrni  darajasida  tashkil  etishda  edi.  (Do'zax 

nima ekanligini o'rnatish bo'yicha tajribalar!). 

2. Diqqat aqliy kuch yoki resurs sifatida. 

Diqqatning  kuch  xususiyatlarini  o'rganishga  qaratilgan  nazariyalar  D. Kaheman  * 

e'tiborni, energiyani turli ob'ektlarga bo'lish siyosatini nima aniqlaydi degan savolga javob 

berdi. Ushbu yondashuvning bir necha jihatlari: 

Diqqat  -  bu  aqliy  kuchlarni  biron  narsaga  sarflashi  va  diqqatni  jalb  qilish  aqliy 

harakat  (faollashtirish)  bilan  bog'liq  bo'lib,  bu  ob'ektning  xohish  va  ongli  niyatlari  bilan 

emas,  balki  vazifaning  ob'ektiv  murakkabligi  bilan  ham  belgilanadi.  Fiziologiyada 

sarflanadigan  aqliy  energiyaning  ekvivalenti  bu  aktivatsiya.  (Ushbu  tezisning  rasmini 

York-Dodson  qonuni  misolida  ko'rish  mumkin.  Faollashtirish  yuqori  bo'lsa,  faollik  yoki 

diqqatni  yo'qotish  eng  kuchli.  Faollashtirish  past  bo'lsa,  u  holda  ruhiy  energiya  kam 

bo'ladi,  masalan,  engil,  avtomatlashtirilgan  ish  bilan.  Maksimal  faollashuv  bilan  eritma 

yo'q  qilinadi.  Qiyin  vazifa:  e'tiborni  biron  bir  motivatsion  tomonga  qaratish  kerak, 

qolganlari esa etarli emas. 

Aqliy  energiya  manbalarini  taqsimlash  qonunlari  sizga  modelni  yaratishga  imkon 

beradi:  e'tibor  manbalarini  taqsimlash  siyosati  javob  harakatlarining  aniq  shakllarini 

tanlash  va  amalga  oshirishga  imkon  beradi.  Resurslar  (yoki  faollashtirish)  mavzuning 

holatiga qarab har qanday vaqtda cheklangan (uyqu, ajitatsiya, gipertenziya va boshqalar). 

Biror  kishi  uchun  resurslarni  taqsimlashning  asosiy  omili  e'tibor  resurslari  uchun 

vazifaning  talablarini  baholash  birligi  ().  Bu  murakkablik,  zaruriyat  va  boshqalarni 

belgilaydigan  boshqaruv  bloki.  vazifalar.  Bu  erda  yana  bir  "doimiy  qoidalar"  bloki 

mavjud, u majburiy e'tibor qonunlariga muvofiq ishlaydi va muammoni hal qilish vaqtida 

aralashishi,  o'zgaruvchan  vaziyatni  hisobga  olishi  va  vazifalar  o'rtasida  energiyani  qayta 

taqsimlashi  mumkin.  Energiya  taqsimotiga,  shuningdek,  o'zboshimchalik  bilan  harakat 

qilish  printsipi  asosida  ishlaydigan  joriy  niyatlar  bloki  ham  ta'sir  qiladi.  Umumiy  siyosat 

holatiga boshqa siyosat ta'sir qiladi. Agar u biron bir qiymatdan pastga tushsa, vazifalarni 

bajarish  mumkin  emas.  Umuman  olganda,  faollashishga  har  xil  omillar  ta'sir  qiladi 

(qo'zg'alish)  -  Faollashtirishning  aniqlovchi  omillari.  Faoliyatning  o'zi  nafaqat  e'tiborni 

taqsimlash 

muammolarini 

samarali 

echishda, 

balki 

fiziologik 

aktivizatsiya 

ko'rsatkichlarining  namoyon  bo'lishida  ham  namoyon  bo'lishi  mumkin  (paydo  bo'lgan 

potentsiallar,  alfa  to'lqinlari,  o'quvchi  diametrining  o'zgarishi  (diqqat  jarayonlari  bilan 

bevosita bog'liq bo'lgan eng muhim ko'rsatkich)). 

E'tiborni bir nechta vazifalarga (Broadbent modelida taqsimlab bo'lmaydigan, lekin 

tezda  almashtirish  mumkin)  yo'naltirish  mumkinligi  haqidagi  savol  Kaheman  tomonidan 

sarflangan  kuch  va  muammo  uchun  zarur  bo'lgan  harakatlar  o'rtasidagi  gipotetik 

munosabatni kiritish yo'li bilan hal qilinadi (bu erda siz haqiqatda sarflangan harakatlar va 

muammoning  ob'ektiv  murakkabligi  o'rtasidagi  manba  chegaralari  tushunchalarini  o'z 

ichiga  olgan  grafikka  ehtiyoj  sezasiz). va  delta  manbalari)  Shunday  qilib,  agar  ularni  hal 

qilish uchun etarli resurslar mavjud bo'lsa, diqqatni tarqatishingiz mumkin. Buni tekshirish 

uchun  ikkita  muammoning  holatini  eksperimental  o'rganish  o'tkazildi:  birlamchi  vazifa 

(asoslantirilgan:  uzoq  vaqt  davomida  muvaffaqiyatli  echim  topish  uchun,  asosiy 

muammoni  muvaffaqiyatli  hal  qilish  uchun  har  soatga  10-15  dollar  qo'shilgan).  Vazifa 

oson * (kam resurslarni talab qiladigan) va qiyin (ularni chiqarib yuborish) dan iborat edi. 

(Natijalar  jadvali).  Ordinat  o'qi  xatolarning  foizini  kechiktirdi.  Ikkinchi  vazifa  -  E 

harfining paydo bo'lishiga zudlik bilan reaktsiya qilish bo'yicha ko'rsatmalar bilan turli xil 

ob'ektlarni ekranda kuzatish, ikkala muammoni hal qilish samaradorligini oshirish. Asosiy 

muammoni  hal  qilishda  -  xatolarning  ozgina  ulushi,  in'ikosdan  hisobga  o'tishda  xatolar 

sonining ikkinchi keskin oshishi. Xulosa: asosiy vazifaning qiyin qismiga o'tishda xatolar 

sonining keskin ko'payishi shundan dalolat beradiki, barcha mavzular asosiy vazifaga o'tdi 

va qo'shimcha vazifani bajarish uchun mablag'lar qolmadi. (# Yozuvni buzish). 

Romanov  laboratoriyasida  ushbu  ikkala  pozitsiya  bir  vaqtning  o'zida  ko'rib 

chiqiladi. 

Bularning barchasi asab tizimiga o'ziga xos ta'sir ko'rsatadi: qo'zg'alish intensivligi, 

NSning  o'ziga  xos  sezgirligi,  qo'zg'alishlarning  yig'indisi,  charchash  va  moslashuvsiz 

qo'zg'alish ketma-ketligi, qo'zg'alishlarning tasodifiyligi. 

Kognitiv psixologiyada diqqatni o'rganishning hozirgi holati tadqiqot hajmida ong 

psixologiyasiga o'xshashdir. 

3. Diqqat sezgi harakati sifatida (Nysser).