2-mavzu. Falsafaning qonun va kategoriyalari reja

Qonun – tizimning elementlari o’rtasidagi umumiy va invariant aloqa.
Voqyelik qonunlari bizning ongimizdan, biz ularni bilish-bilmasligimizdan qat’i nazar mavjud va amal qiladi.
Fan qonunlari odamlar tomonidan anglab yetilgan voqyelik qonunlarining ongimizdagi in’ikosi hisoblanadi. Har bir fan voqyelikning muayyan sohasini o’z predmeti sifatida o’rganar ekan, mazkur sohada amal qiluvchi qonunlarni aniqlaydi. Ilmiy nazariya bilan qamrab olingan soha qancha keng bo’lsa, uning qonunlari shuncha umumiy bo’ladi. Fanda qonunlarning ularning umumiylik darajasiga ko’ra murakkab iyerarxiyasi mavjud. Umumiylik darajasi pastroq bo’lgan qonunlar umumiyroq qonunlarning ayrim ko’rinishlari sifatida amal qiladi va so’nggi zikr etilgan qonunlardan ularning oqibatlari sifatida keltirib chiqariladi.
Masalan, geometrik optikada yorug’likning aks etish va sinish qonunlari elektromagnit to’lqinlar tarqalishining umumiyroq qonunlaridan, ular esa, o’z navbatida, elektromagnit maydoni nazariyasining yanada umumiyroq qonunlaridan kelib chiqadi.
Har qanday qonun muayyan sharoitda amal qiladi. Qonun amal qilishining bazis va lokal sharoitlarini farqlash lozim. Bazis sharoitlar qatoriga qonunning amal qilish sohasini belgilovchi sharoitlar kiradi. Mazkur sharoitlardan tashqarida qonun amal qila olmaydi (ular yo’q bo’lgan taqdirda ularda amal qilayotgan tizim ham yo’q bo’ladi). Lokal sharoitlar qatoriga qonunning amal qilish sohasidagi sharoitlar kiradi.qonun bu sharoitlarning har qanday variasiyasida o’z kuchini saqlab qoladi, lekin ularning o’zgarishlari qonunning amal qilish natijalarining o’zgarishlariga sabab bo’ladi. Aytish mumkinki, qonun lokal sharoitlarga nisbatan invariant, lekin u bazis sharoitlarga nisbatan invariant emas.
Masalan, Arximed qonuni uchun suyuqlik va unga solingan jismning, og’irlik kuchining mavjudligi bazis sharoitlar hisoblanadi. Bu sharoitlarga nisbatan Arximed qonuni noinvariantdir: ular mavjud bo’lmasa, qonun amal qilmaydi. Bu yerda suyuqlikning tarkibi va solishtirma og’irligi, jismning fizik tuzilishi va shakli lokal sharoitlar hisoblanadi. Ularga nisbatan qonun invariantdir. Ammo uning amal qilishi turli natijalarda aks etishi mumkin: ayrim hollarda jism suvda suzadi, ayrim hollarda esa – u cho’kib ketadi.
Odamlar qonunlarning amal qilish sharoitlarini o’zgartirib, ulardan o’zlari istagan natijalarga erishish uchun foydalanish imkoniyatini qo’lga kiritadilar. Yangi bazis sharoitlarni yaratish yo’li bilan esa ular ayrim qonunlarning amal qilishini to’xtatish va boshqa qonunlarni amalga kiritishga qodirlar.
Qonunlarning amal qilishi hodisalarning muntazamligi, takroriyligida namoyon bo’ladiki, buni tajribada, kuzatishlar va eksperimentlarda ko’rish mumkin. Hodisalarning bunday muntazamligi, takroriyligi qonuniyat (shuningdek fenomenlogik qonun, empirik bog’lanish) deb ataladi. Qonuniyatlar – bu qonunlarning namoyon bo’lishidir.