2-мавзу. Филологик тадқиқотларда тизимли таҳлил методикаси

11-mavzu. Aruz vazni qoidalari

Reja:

1. Aruz vaznida rukn va uning xususiyatlari.

2. Rukn va juzv munosabati.

3. Asliy va far’iy ruknlar.

4. Ruknlarning baytdagi o‘rni.

Prof. Hamidulla BOLTABOEV

Rukn ta’rifi

• Rukn (arabcha – ustun), ko‘pligi – arkon
• Rukn misradagi hijolarning guruhlanib kelishidan hosil bo‘lgan ritmik bo‘lakdir.
• Ruknlar arabcha “fa’ala” (“harakat qilmoq”) so‘zi asosida hosil bo‘ladi; manbalarda “afoiylu tafoiyl” yoki asllar, asliy ruknlar deb yuritiladi.

Juzvlar va ularning baytdagi o‘rni

• Aruzda mutaharrik va sokin harflarning turli tartibda birikuvidan hosil bo‘ladigan bo‘laklar juzvlar (arabcha: bo‘lak) deb ataladi.
• Sababi xafif – bitta cho‘ziq hijo - (kun)
• Sababi saqiyl – ikkita qisqa hijo v v (ya-na)
• Vatadi majmu’ – qisqa va cho‘ziq hijo; v - (va-tan)
• Vatadi mafruq – cho‘ziq va qisqa hijo; - v (xan-da)
• Fosilai sug‘ro – ikkita qisqa va bitta cho‘ziq hijo; v v -

( a-la-min)

• Fosilai kubro – uchta qisqa va bitta cho‘ziq hijo;

v v v - (qa-ra-ma-dim)

Juzvni yodda saqlash usuli

• Navoiy “Mezonul-avzon” risolasida juzv turlarini tartibini beradi:
• Ul ko‘zi qaro dardi

- v - - v v v -

sababi sababi vatadi vatadi

xafif saqiyl mafmu’ mafruq

g‘amidin chidamadim

v v - v v v -

fosilai fosilai kubro

Vaznni aniqlash usuli

• Mumtoz adabiyotshunoslikda vaznni aniqlash

harf - juzv - rukn - bayt

Hozirgi aruzshunoslar

hijo - rukn - bayt

Usulini qo‘llashmoqda

Asliy va far’iy ruknlar

1. fauvlun 2. foilun

v - - - v -

3. Mafoiylun 4. foilotun

v - - - - v - -

5. Mustaf’ilun 6. mutafoilun

- - v - v v - v -

7. Mafoilatun 8. maf’uvlotu

v - v v - - - - v

Asliy ruknlarning har biri zihoflar – o‘zgarishlarga uchrab, o‘zidan tarmoq ruknlari hosil qiladi.

Shundan kelib chiqib, ruknlar solim (sog‘lom)

va muzohaf (o‘zgargan)

Ruknlarning nomlanishi

• Sadr – birinchi misraning bosh rukni.
• Aruz – misraning oxirgi rukni.
• Ibtido – ikkinchi misraning bosh rukni.
• Hashv – o‘rtadagi rukn yoki ruknlar.
• V - - - V - - - V - - - V - - -
• Sadr Hashv Aruz
• V - - - V - - - V - - - V - - -
• ibtido Hashv zarb

Baytdagi ruknlar soni

1. Murabba’ (to‘rtlik)

Sadr / aruz

Ibtido / zarb

2. Musaddas (oltilik)

Sadr / hashv / aruz

Ibtido / hashv / zarb

3. Musamman (sakkizlik)

Sadr / hashv / hashv / aruz

Ibtido / hashv / hashv / zarb

Foydalanilgan adabiyotlar

• Ҳожиаҳмедов А. Мактабда аруз вазнини ўрганиш. Т.: Ўқитувчи, 1995.
• Ҳожиаҳмедов А. Ўзбек арузи луғати. Т.: Шарқ НМАК, 1998.
• Шарқ мумтоз поэтикаси (тузувчи Ҳ.Болтабоев). Т.: Ўзбекистон Миллий энциклопедияси нашриёти, 2008.
• Юсупова Д. Аруз алифбоси. Т.: Akademnashr, 2015.
• Зоҳидова Д. Аруз сабоқлари.. Т., MUMTOS SOʻZ, 2017.