2-mavzu. Imom al-Buxoriy va Abu Iso Muhammad at-Termiziy – ulug’ muhaddislar Reja

2-mavzu. Imom al-Buxoriy va Abu Iso Muhammad at-Termiziy – ulug’ muhaddislar
Reja:
1. Imom al-Buxoriy – hadis ilmining sultoni.
2. Imom al-Buxoriyning ma’naviy merosi.
3. Abu Iso Muhammad at-Termiziy – buyuk muhaddis olim.
4. Imom Termiziyning asarlari.
Tayanch so‘z va iboralar: hadis, roviy, muhaddis, sahih, hasan, zaif, g‘ariyb, «Jome’ as-sahih», «Ash-Shamoil an-nabaviya», «al-Ilal».


Adabiyotlar
1. Ma'naviyat yulduzlari. -T.: Fan, 1999.
2. Islom ensiklopediyasi. -T., 2004.
3. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al- Buxoriy. Xadis 1-4 jild. - T., 1997.
4. Moziydan taralgan Ziyo. Imom al – Buxoriy. – T., 1998.
5. At – Termiziy. Sahihi Termiziy. – T., 1993.


1. Imom al-Buxoriy – hadis ilmining sultoni. Buyuk muhaddis Imom al-Buxoriy milodiy 810 yilda Buxoroda dunyoga kelgan. Imom al-Buxoriyning ismi Muhammad, kunyasi Abu Abdulloh, laqabi ba’zan “imom al-muhaddisiyn mo’miniyn fi-l-hadis” (hadis ilmining amiri, sultoni) va nasabi Muhammad ibn Ismoil ibn Ibrohim ibn al-Mug‘iyra ibn Bardazbeh ibn Bazazbehdir. So‘nggi ikki ismi — ibn Bardazbeh ibn Bazazbehdan ko‘rinib turibdiki, imom al-Buxoriyning asl nasabi ajamlarga borib taqaladi. Bu fikr talay adabiyotlarda qayd qilingan bo‘lib, ko‘pchilik muhaddislarning ta’kidlashlaricha, «Bardazbeh» so‘zi arabcha «zori’» (ziroat, dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi kishi) ma’nosini bildiradi.
Imom al-Buxoriyning otasi Ismoil edi. Uning kunyasi Abu-l-Hasan bo‘lib, o‘z davrining yetuk muhaddislaridan, imom Molikning shogird va ashoblaridan biri hisoblangan, tijorat ishlari bilan ham shug‘ullangan. Afsuski, hozircha uning qalamiga mansub biror asar haqida aniq ma’lumotga ega emasmiz. Biroq uni Hamid ibn Zayd, imom Molik, Abu Muoviya kabi yirik muhaddislardan hadislar rivoyat qilgani, Abdulloh ibn al-Muborakning suhbatida bo‘lib, undan ta’lim olgani haqidagi ma’lumotlar manbalarda keltiriladi. Uning shogirdlaridan esa iroqlik bir qancha olimlar – Ahmad ibn Hafs, Nasr ibn Husayn va boshqalarni ko‘rsatish mumkin. Imom al-Buxoriy «At-Tarix al-kabir» («Katta tarix») asarida otasining tarjimai holi haqida talay ma’lumotlar beradi. Tarixchi al-Hofiz ibn Hibbon o‘zining «Kitob as-siqqot» («Buyuk insonlar haqida kitob») nomli asarida Ismoil ibn Ibrohim, ya’ni al-Buxoriyning otasi «Hamad ibn Zayd va Molikdan hadislar rivoyat qilgan, undan esa iroqlik olimlar hadislar naql qilganlar», — deya ta’kidlaydi.
Imom al-Buxoriyning onasi ham taqvodor, diyonatli va har xil karomatlar sohibasi, g‘oyatda oqila, fozila ayol sifatida tanilgan edi. Ma’lumki, imom al-Buxoriyning yoshligida ko‘zi jarohatlanib, ko‘rish qobiliyati susaygan, har qancha urinishsa ham, tabiblar uni davolay olmagandilar. Kunlardan bir kuni al-Buxoriyning onasi tushida Ibrohim (s.a.v.) ni ko‘rganda u zoti sharif bu mushfiqa onaga qarab: «Ey, volida! Sening duolaringning bardavomligidan Alloh taolo o‘g‘lingga to‘liq ko‘rish qobiliyatini qaytardi», — deya xitob qilganlar. Keyin u: «Uyqumdan uyg‘onsam, o‘g‘lim Muhammadning ko‘z nuri to‘liq qaytib, tuzalib ketibdi», — degan rivoyat mavjuddir.
Imom al-Buxoriy 194 hijriy sana, shavvol oyining 13-kunida salotu-l-jum’adan keyin (810 milodiy sana, 21 iyul) Buxoroi sharifda dunyoga kelgan. Imom al-Buxoriy yoshligidayoq otasi vafot etib, bolaning tarbiyasi onasi bo’ynida bo‘lgan. Bir muncha ulg‘ayib aqli raso bo‘lgach, uning qalbida islomiy ilmlarga, ayniqsa, Payg‘ambar (s.a.v.)ning muborak hadislarini o‘rganishga va yodlashga moyillik tobora kuchaya boradi. U dastavval Ibn al-Muborak va Vakiy’ning hadislarga oid asarlarini yod oladi. Imom al-Buxoriyning kotibi, uning asosiy tasnifi «Sahih» asari roviylaridan biri bo‘lmish Abu Ja’far Muhammad ibn Abu Hotam al-Varroq shunday deb yozadi: «Al-Buxoriyning «Hadislarni yod olish ilhomi menga boshlang‘ich maktabda o‘qiyotganimda kelgan edi», — deganini eshitganimda, «O‘shanda necha yoshda edingiz?» — deb so‘radim. U «O‘n yoshda, balkim undan ham kichik edim», — deb javob bergandi». Bu misoldan ko‘rinib turibdiki, imom al-Buxoriy juda yoshligidan boshlab hadislarni yod olib, bu mashg‘ulotga alohida zavq-shavq va qiziqish bilan qaragan.
Allomaning ustozlari haqida gapiradigan bo‘lsak, u, eng avvalo, o‘sha paytda Buxoroning taniqli muhaddislaridan sanalgan ad-Doxiliydan saboq olgan. Hadislarni o‘rganish bo‘yicha ushbu olim tashkil etgan to‘garakning shuhrati keng tarqalgan bo‘lib, uning faoliyati yoyilib ulkan samaralar bergan.
Kunlardan bir kuni ad-Doxiliy o‘z odaticha talabalarga saboq berar, al-Buxoriy ham boshqa tolibi ilmlar qatori dars tinglab o‘tirgan edi. Shunda ad-Doxiliy bir hadis isnodi haqida gapirib «Sufyon Abu Zubayrdan, u Ibrohimdan», — deb zikr qildi. Shunda al-Buxoriy: «Abu Zubayr hech vaqt Ibrohimdan rivoyat qilmagan», — dedi va bu bilan u ad-Doxiliyni bu sanad xususidagi xatodan ogoh qilmoqni istadi. O‘z shogirdidan bu gapni eshitgan ad-Doxiliy esa hayratga tushib, dag‘allik bilan uning so‘zini bo‘ldi. Al-Buxoriy o‘ta xotirjamlik bilan «Ustoz, agar ishonmasangiz asl manbaga qarang», — dedi. Ad-Doxiliy manbaga qarab, shogirdi aytgan gapning to‘g‘riligini e’tirof qilib, tan oldiyu lekin o‘sha hadis sanadini qog‘ozda tuzatishni paysalga soldi. Rag‘bat yuzasidanmi yoki uni sinab ko‘rish uchunmi, xullas, sanadni topib tuzatish masalasini al-Buxoriyning o‘ziga tashladi. Tashqariga chiqishgach, shogirdidan «Ey, bola, buyog‘i endi qandoq bo‘ladi?» — deb so‘radi. Al-Buxoriy esa hech bir kuttirmay ustoziga javob qildi: «Zubayr ibn Adiy Ibrohimdan rivoyat qilgan». Shundan keyin u (ad-Doxiliy) qalam olib yozganini tuzatdi va «Sen haqsan» — dedi. Al-Buxoriyning aytishicha, bu vaqtda u bor-yo‘g‘i o‘n bir yoshda bo‘lgan.
Imom al-Buxoriy o‘z vatanida va o’zga yurtlarda mingdan ortiq ustoz (shayx, mashoyix)lardan hadis rivoyat qilgani haqida manbalarda aniq ko‘rsatilgan.
Demak, imom al-Buxoriy o‘n olti yoshga yetguncha o‘z yurtidagi mashoyixlardan hadis eshitib, ulardan saboq oladi. Mana shundan keyin islomiy ilmlarning markazi, Payg‘ambar (s.a.v.)ning vatani, Hijozi sharif tomon ravona bo‘ldi. Bu xususda imom al-Buxoriyning kotibi Ibn Abu Hotam al-Varroq zikr qilishicha, al-Buxoriy doimo shunday deyar ekan: «Qachonki o‘n olti yoshni urganimda (so‘zma-so‘z «ta’intu») Ibn al-Muborak va Vakiy’ning kitoblarini yod etib, so‘ngra «ana ularni», ya’ni as’hobu-r-ray kalomlarini bilib olgan edim. So‘ngra onam va akam Ahmad bilan haj ibodatini ado etish uchun safarga jo‘nadim». Al-Varroqning bu gaplaridan ma’lum bo‘layotirki, imom al-Buxoriy birinchi marta safarga 825 yilda chiqqan. Mana shu yili u yaqinlari bilan Makkai Mukarramaga yetib kelib, Haj ibodatini ado etgandan so‘ng onasi va akasini Buxoroga qaytarib yuborib, o‘zi Makkada qoldi va bu muqaddas shahar mashoyixlarining ilmiy yig‘inlariga qatnasha boshladi. O‘sha paytda Makkada bir qancha ko‘zga ko‘ringan ulamolar istiqomat qilayotgan bo‘lib, ular ichida hadis ilmi sohasida mashhurlaridan imom Abul Valiyd ibn al-Arzaqiy, Abdulloh ibn az-Zubayr va alloma al-Hamidiylarni ko‘rsatish mumkin. Shuningdek, yana bir qancha taniqli olimlardan ham imom al-Buxoriy hadis ilmi bo‘yicha saboq oladi. Makkai Mukarramada ikki yilcha yashagandan keyin u Madinai munavvaraga tomon yo‘l oladi. Jumlai jahondan ilm toliblari nabaviy (Payg‘ambarimiz haqidagi) ilmlarni o‘rganish uchun bu mo’tabar shaharga oqib kelardilar. Imom al-Buxoriy 827 yilda, o‘n sakkiz yoshida Payg‘ambar (s.a.v.)ning ravzai muboraklari qo‘yilgan Madinaga etib keldi. Shu paytda shaharda ko‘zga ko‘ringan mashhur ulamolardan Ibrohim ibn al-Munzir, Mutrif ibn Abdulloh, Ibrohim ibn Hamza, Abu Sobit Muhammad ibn Ubaydulloh, Abdulaziz ibn Abdulloh al-Uvaysiy singari yetuk olimlar faoliyat ko‘rsatardilar. Imom al-Buxoriy ushbu ulamolar bilan muloqotda bo‘lib, ulardan ko‘pdan-ko‘p saboq oldi. Hijozi sharifga qilgan bu rihlati asnosida bo‘lg‘usi alloma o‘zining dastlabki asari «At-Tarix al-kabir» («Katta tarix»)ning qoralamasini tugatdi. Qator tarixchilarning ta’kidlashicha, imom al-Buxoriyning Hijoz (Makka), Madina, Toif, Jiddaga qilgan bu rixlati olti yil davom etgan. Shu bilan birga, bu muddat uzluksiz bo‘lmay, imom al-Buxoriy shu vaqt ichida boshqa yondosh mamlakatlarga ham safar qilgani qayd etiladi.
Shundan keyin, al-Buxoriy Basra (Iroq) shahriga qarab yo‘l oladi. O‘sha paytda Basra ham Sharqning e’tiborli ilmiy markazlaridan biri bo‘lib, bu yerda, xususan, hadislarni o‘rganish keng quloch yoygan edi. Basrada u imom Abu Osim an-Nabiyl, Safvon ibn Iso, Badal ibn Ar’ara, Sulaymon ibn Harb, Abul Valiyd at-Tayolisiy, A’rim va Muhammad ibn Sinon kabi ulamolardan saboq olib, o‘z bilimini oshirdi. Shu asnoda imom al-Buxoriy Basraga hammasi bo‘lib to‘rt marta borib keldi. Uning o‘zi doimo: «Basraga to‘rt marta rihlat qilganman», — deb ta’kidlardi. Shundan so‘ng u Kufaga safar qildi va bu shaharda ham bir necha bor bo‘ldi. Shuningdek, Bag‘dodni ham bir necha marta ziyorat qilgani ma’lum. Mazkur safarlar xususida kotibi al-Varroq uning quyidagi so‘zlarini keltiradi: «Kufa va Bag‘dodga muhaddislar bilan uchrashishga necha marta borganimning hisobini ham bilmayman». Tarixchi olim an-Navaviy o‘zining «Tahziybu-l-asmoi va-l-lug‘a» nomli kitobida imom al-Buxoriyning Kufadagi ustoz (shayx)laridan quyidagilarni zikr kilgan: Abdulloh ibn Muso, Abu Na’iym Ahmad ibn Yaqub Ismoil ibn Abon, al-Hasan ibn Rabiy’, Xolid ibn Muhallad, Sa’iyd ibn Xafas, Talaq ibn G‘unam, Umar ibn Xafas Urva, Qabiysa ibn A’qba va Abu G‘asson. Kufaning taniqli olimlari — ustozlarining rivoyatlari ishonchli va isbotli ekanligiga ishonch hosil qilgach, imom al-Buxoriy ulardan hadislar yozib olgan. Abbosiylar xalifaligining poytaxti bo‘lmish Bag‘dodda dunyoning turli tomonlaridan kelgan ko‘plab fozillar to‘plangan edi. Shu boisdan bo‘lsa kerak, imom al-Buxoriy ham, yuqorida aytib o‘tganimizdek, Bag‘dodda bir necha marta bo‘lgan va u yerda katta hurmat bilan kutib olingan. Bu shahardagi ustozlari imom Ahmad ibn Hanbal, Muhammad ibn Iso as-Sabbo, Muhammad ibn Soiq, Shurayh ibn an-Nu’mon va boshqalardan saboq olgan. Imom Abu Ali al-G‘assoniy «Taqyid al-muhmal» nomli asarida: «Imom al-Buxoriy oxirgi marta (hammasi bo‘lib u Bag‘dodda sakkiz marta bo‘lgandi) Bag‘dodni tark etib qaytayotganda, imom Ahmad ibn Hanbal u bilan xayrlashar ekan, g‘oyat hasratu alam bilan: «Ilm va muxlislarni (an-nos) tashlab, Xurosonga ketasanmi?» — deb zorlangan edi. Oradan yillar o‘tib Buxoro hokimi Abu Tohir az-Zuhliy imom al-Buxoriyga qarshi fitna uyushtirib, uni ona yurti Buxorodan badarg‘a qilish niyatida turli-tuman bo‘htonu tuhmatlar to‘qiganida imom al-Buxoriy Ahmad ibn Hanbalning o‘sha so‘zlarini eslab, ko‘p nadomatlar cheqkan va «Ahmad ibn Hanbalning so‘zlari ma’nosiga endi tushundim», — deb afsuslangandi.
Imom al-Buxoriy yuqorida zikr qilingan shaharlar va mamlakatlarga yakkayu yagona maqsad — hadis ilmi bo‘yicha saboq olish niyatida bordi, bu joylardagi taniqli olimlar bilan muloqotda bo‘lib, o‘z ilmini muttasil boyitishga intildi. «Bag‘dod tarixi» nomli yirik asarning muallifi al-Xatib al-Bag‘dodiy o‘z kitobida Ja’far ibn Muhammad al-Qatton degan olimning imom al-Buxoriyning o‘zi: «Men hadislarni ming, ehtimol undan ham ortiq shayxu ulamolarga tayanib yozdim, mening kitobimda isnodi ko‘rsatilmagan birorta ham hadis yo‘q, deb aytganini eshitganman,» — degan so‘zlarini keltiradi.
Imom al-Buxoriyning illatli hadislarni bilishdagi benazir mahorati, mukammal ilmi va qobiliyati borasida uning zamondoshlari ko‘p qimmatli fikrlarni qoldirganlar. Illatli hadislarga atab maxsus asar ezgan imom at-Termiziy o‘z asari «Kitob al-ilal»da: «Hadislar, roviylar, ular tarixlaridagi illatlar xususidagi fikrlarim imom al-Buxoriyning «Kitob at-tarix» asaridan foydalanganlarim, ulardan yana ko‘prog‘ini Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy bilan qilgan ilmiy munozaralarim paytida olganman, shuningdek, Abdulloh ibn Abdurahmon, Abu Zur’adan ham foydalandim-u, lekin baribir ko‘prog‘i Muhammad al-Buxoriydan, kamrog‘i esa Abdulloh bilan Abu Zur’adandir», — deb e’tirof etgan. Yana imom at-Termiziy: «Illatli hadislarni va isnodlarni aniq bilishda Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriydan ko‘ra ustun bo‘lgan birorta olimni ko‘rmadim», — deb alohida ta’kidlagan.
Hadis rivoyatidagi noqislix va ularning to‘g‘riligiga ishonch hosil qilish masalalari sahobalar davridan boshlanib, o‘sha paytdanoq hadislarni yozib olishda bu masalaga alohida e’tibor berilgan. Chunonchi, sahobalarning o‘zlari rivoyat qilgan hadislarda ham illatli hadislar uchragan hollar aniqlangan edi. Payg‘ambar vafotidan keyin vaqt jihatidan muddat kam o‘tgani hadislarni naql qilishda vositalarning ozligi tufayli dastlabida bunga ehtiyoj unchalik katta bo‘lmagandi. Rivoyatda ishtirokchilar soni ko‘payib, vaqt o‘ta borgan sari roviylarning illatini aniqlashga tobora zarurat kuchaydi. Hadis ilmida ham, muhaddislar orasida ham bu masala muhim ahamiyat kasb eta boshladi. Hadis roviylariga nisbatan alohida diqqat-e’tibor, chuqur munosabat bilan qaralib, har xil uslubu qoidalar yaratildi. Masalan, qaysi holatlarda zamondoshlarning illati (jarhi) qabul qilinmaydiyu, qaysi bir holatlarda qabul qilinadi kabi aniq yo‘l-yo‘riqlar ishlab chiqildi.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, hadislarda illat masalasi muhim ahamiyat kasb etib, u bilan shug‘ullanadiganlardan pok diyonat va taqvodorlik, qobiliyat talab qilinadi. Imom al-Buxoriy bu sohada o‘ziga asosiy dasturulamal qilib olgan ehtiyotkorlik maslagi uning diyonat, imon-ixlos va xudojo‘yliqda yuksak darajaga erishganini ko‘rsatadi.