2-mavzu. Islom va yozuv (Arab yozuvi va musulmon kitobatchiligi an’analari, yil hisoblari, abjad)

Hijriy va qamariy yil hisoblari. Oy er atrofida aylanadi. Shuning uchun ham uning fazalari (bizga ko‘rinadigan pallalari) sathi goho kichik, goho katta bo‘lib ko‘zga tashlanadi. Xalqimizda “uch kunlik oydek”, “to‘lin oydek” degan iboralar shundan. Har safar yangi oy ko‘ringanda “oy boshi bo‘libdi”, “yangi oy tug‘ibdi” deb qo‘yiladi. O‘tgan oy boshi bilan yangi oy boshi o‘rtasidagi muddat 29 sutka, 12 soat, 44 daqiqa, 3,8 soniyadan iborat.Demak, Oy hisobi bilan bir yil 354 kundir. Musulmon davlatlarining asosiy qismida ana shu oy hisobi vaqt o‘lchovi sifatida qabul qilingan va hijriy qamariy (ya’ni oy) yil hisobi deyiladi. Hijriy deyilishiga sabab, bu islom dini tarixi bilan bog‘liq. Muhammad payg‘ambarimiz Makkadan Madinaga hijrat qilgan 622 yil 16 iyul kunidan boshlab musulmon yil hisobi joriy etilgan. Musulmon yil hisobi xalifa Umar ibn al-Xattob tomonidan milodiy 638 yil, ya’ni tarixiy hijrat kunidan 16 yil o‘tib joriy etgan. Xristianlar esa milodiy yil hisobi bilan ish ko‘radilar. Bu ham din tarixi bilan bog‘liq. Xristian dinida yil hisobi sifatida Iso payg‘ambarning tug‘ilgan kuni , to‘g‘rirog‘i, tug‘ilganidan keyin 7 kun o‘tib, huqna qilingan kuni asos qilib olingan. Xristianlar yerning quyosh atrofida aylanish sikli bo‘yicha o‘z yil hisoblarini yaratishgan. Yer quyosh atrofini 365 kunu 6 soat ichida bir marta aylanib chiqadi. Shu bilan bog‘liq ravishda milodiy bir yil 365 kun, Kabisa yili esa 366 kunni tashkil etadi. Demak, hijriy qamariyning bir yili milodiy bir yildan 11 kun kam. Shu tufayli hijriy qamariy yil hisobi bilan bog‘liq bo‘lgan diniy marosimlar - ramazon,mavlud, haj safari, hayitlar ko‘chib yuradi. Ular har safar o‘tgan yildagiga ko‘ra 11 kun oldin keladi. Shu tariqa, har yili 11 kundan kamayib, milodiy yil hisobidan ortda qola boshlaydi. 32 yil mobaynida 363 kun ortda qoladi. Bu esa milodiy yil hisobi bilan deyarli bir yilga teng. Nari-berisi bilan milodiy 32 yil davomida hijriy qamariy yil 33 yil ortda qolishi ilmda qabul qilingan. Hijriy qamariy yil hisobidan boshqa hijriy shamsiy yil hisobi ham bor. Bu islom davlatlari bo‘lgan Eron va Afg‘onistonda amal qiladi. Turkiyada ham ilgari shu yil hisobi bilan ish ko‘rilgan. U milodiy yildan faqat yil boshi bilan farq qiladi. Hijriy shamsiyni milodiy yilga aylantirish juda oson. Istalgan hijriy shamsiyga 621 raqamini qo‘shsangiz, milodiy yil hosil bo‘ladi. Yoki, aksincha, milodiyni hijriy shamsiyga o‘tkazish uchun istalgan milodiy yildan 621 raqamini olsangiz kifoya.Hijriy shamsiy 21 martdan boshlanadi.