2-mavzu: Shaxsiy kompyuterlarning asosiy va qo'shimcha qurilmalari

---

2-MAVZU: 
Shaxsiy kompyuterlarning asosiy va 
qo'shimcha qurilmalari
 
REJA:
1. Zamonaviy kompyuterlarning arxitekturasi va strukturasi, kiritish va chiqarish qurilmalari.
2. Zamonaviy kompyuterlarning dasturiy ta’minoti.
3. Dasturiy ta’minot turlari.
Tayanch iboralar: dastlabki Elektron hisoblash mashinasi, EHM avlodlari, shaxsiy 
kompyuterlar, kompyuter turlari, kompyuterning asosiy va qo‘shimcha qurilmalari: monitor, 
klaviatura, protsessor va uning ichki qurilmalari, sichqoncha; printer, skaner, modem, faksmodem, 
proyektor (doskasi), veb-kamera, UPS, XUB, kolonkolar (ovoz kuchaytirgich), mikrofon, 
naushnik, disk yurituvchu (CD va DVD ROM), CD va DVD disklar, flеsh disk. Hozirgi vaqtda 
inson xayotiga kompyuter jadal kirib kelmoqda. Kompyuter ish yuritishni osonlashtiradi, yangi 
xujjatlar va har xil matnlarni tez va sifatli tayyorlash va taxlil qilish, telefon aloka orqali axborotlar 
bilan almashish, murakkab xisob kitoblarni tez bajarish va ishlab chiqarish jarayonini 
osonlashtiradi. Yakin kelajakda kompyutersiz xayotimizni tasavvur qilib bulmaydi. Shuning 
uchun har bir kishiga tushunarli bo‘lgan kichik hajmdagi bilimlar juda kerak bo‘ladi.
Zamonaviy kompyuterlarning arxitekturasi va strukturasi, kiritish va chiqarish qurilmalari.  
Kompyuter o‘zi nima? Kompyuter bu insoniyatning eng ajoyb kashfiyotlaridan biridir. Xozirgi 
kunda kompyuter xayotimizning barcha sohalariga shiddat bilan kirib bormoqda. Agar boshida 
personal kompyuter asosan ma’lumotlarni saqlash va ularni qayta ishlash uchun foydalangan 
bo‘lsa, xozirgi kunda esa kompyuterlar audio, video va chizmachilik ma’lumotlar bilan ishlash 
uchun keng foydalanadi. Kelajakni uningsiz tassavur qilish mumkin emas. Kompyuterning asosiy 
qismlari:
 Sistema bloki. Kompyuterning asosiy qismi bo‘lib, uning 
ichida ona platasi, mikroprosessor, kattik disk (vinchester), 
tezkor va kesh xotira mikrosxemalari, har xil tashqi qurilmalar 
ishini boshqaradigan elektron sxemalar (kontrollerlar yoki 
adabterlar), elektr ta’minlovchi blok va disk yurituvchilar bor. 
Bu qism bilan biz keyingi mavzularda yaqinroq tanishamiz.
Monitor - displey yoki ekran. 
Ma’lumotlarni ekran orqali
foydalanuvchiga 
chiqarish 
qismi. 
Monitorlar diogonal uzunligi 
14 
- 
27 
dyuymgacha) va nuktalar
urtadagi 
masofa (0,25 - 0,39 
milimetgacha) bilan 
farqlanadi. 
Bundan tashqari 
monitorlar 
rangli va monoxrom (2 
rangli) 
bo‘ladi. Qancha 
monitorda 
diogonal uzunligi katta bo‘lsa, shuncha shu monitor kuprok
ma’lumotlarni kusata oladi. Qancha
nuktalar urtasidagi masofa kichkina bo‘lsa, shuncha
ekrandagi ma’lumotlar anik holda kurinadi

---

Klaviatura. Ma’lumotlarni kiritish qismi. Klaviaturalar tugmalar soni (101-109 tugmali) bo‘yicha 
farqlanadi.Klaviatura bilan biz keyingi mavzularda yaqinroq tanishamiz.
Sichqoncha. 
Amallarni 
tanlash qismi. Sichqonchalar 
tugmalar soni (2 va 3 
tugmali) va ishlash holatlari 
(trekbol va sensor panel) 
bo‘yicha farqlanadi.
Printerlar. 
Ma’lumotlarni chiqarish 
qismi. Printerlar sepuvchi 
turlari bor. Har biri sifati va 
narxi, xamda ranglar 
printerlar
pechatlash 
ishlaydi. Qog‘oz va ignali lenta joylashadi va ignalar nuktalar paydo bo‘ladi. Bu sekin va 
shovkin ishlaydi, bosmani sifati juda past, rangsiz, leykin bosmani narxi juda arzon.
Ishlash vaqtida kraskalangan lenta kerak bo‘ladi. Sepuvchi printerlarda qog‘oz ustidan kraska 
joylashgan qurilmalar harakatlanadi va kerakli joyda kraska bilan nuxta koldiriladi. Sepuvchi 
printerlar narxi past, ular urtacha tezligda va urtacha shovkin bilan ishlaydi, bosmaning sifati 
urtacha, rangli bo‘lishi mumkin, bosmani narxi kimat. Ishlash vaqtida kraskalar kerak bo‘ladi.
Lazer printerlarni pechatlashi kserokslar ishlashiga uxshash holda bo‘ladi. Qog‘oz magnitlangan 
qurilma ustidan utib kerakli joylar magnitlanadi, keyin maxsus poroshok joylashgan qurilma 
tagidan utib magnitlangan joylarga poroshok yopishadi va keyin issik qurilma ustidan qog‘oz utib 
shu poroshok eridi va nukta hosil qilinadi. Lazer printerlar narxi baland, ular yuqori tezligda va 
shovkinsiz ishlaydi, bosmaning sifati yuqori, rangsiz, bosmaning narxi urtacha. Ishlash vaqtida 
poroshok kerak bo‘ladi.
Modem. Ma’lumotlar bilan telefon aloka orqali almashish qismi. 
Modemlar tezligi (2400 bit sekunddan - 33600 bit sekundgacha) bo‘yicha 
farqlanadi. Telefonda hamma ma’lumotlar tovush holatida bo‘ladi, 
kompyuterda esa raqamlar holatida. Shuning uchun bitta modem raqamlarni 
tovush holatiga o‘tkazadi, ikinchisi esa tovushlarni raqamlarga o‘tkazadi. Bu 
holat modelirovaniye va demodulirovaniye deb nomlanganligi uchun bu qurilmalar MODEM deb 
nomlangan.
Skanerlar. Tasvir va matn 
ma’lumotlarni 
kompyuterga kiritish qismi. Skanerlar rangli va 
rangsiz bo‘ladi. Ular tasvirlarni olish sifati 
bo‘yicha farqlanadi.
bosmaga
lazer, matrisali ( ignali) va
ishlash holati, tezligi, bosmani
bo‘yicha farqlanadi. Matrisali
moshinaga uxshagan holda
qurilma urtas ida kora rangli
lentaga
urganda
qog‘ozda
printerlar narxi urtacha, ular juda

---

 Aktiv kolonkalar. Musika va har xil tovushlarni chiqarish
qurilmasi.
Aktiv kolonkalar dinamiklar soni (1 yoki 2 dinamikli) bo‘yicha farqlanadi. va xokazo.
Proyektorlar 
va 
ekranlar 
o‘lchamda 
tasvirlash 
uchun 
ishlatiladigan qurilmalardir.
Unda tasvir o‘lchami ekranda yirik 
holatda aks ettiriladi.
Bu qurilmalar kompyuter 
bilan birgalikda 
foydalanishga mo‘ljallangan 
bo‘lib, ko‘proq katta 
auditoriyalarda va zallarda hamda 
turli majlislarda
prezintasiya va 
videoroliklarni
namoyish 
qilish uchun ishlatiladi.
Videoproyektor kompyuter va shunga o‘xshash namoyish vositalarining alohida 
qo‘shimcha monitori hisoblanib, tasvirlarni yirik hajmda tasvirlash uchun mo‘ljallangan.
Ekran - videoproyektor orqali yoritilayotgan materiallarni o‘zida tasvirlovchi element.
Kamera (web-kamera) – kompyuter xotirasi kichik lavhalarni, 
tasvirlarni va suratga olish, rasm tushirish uchun mo‘ljallangan qurilma.
Sistema bloki 
SISTEMA BLOKI: sistema bloki quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1. Ona PLata(MB-Mother Board).
2.Mikroprotsessor(CPU-Central Protsessor Unit).
3.Operativ(tezkor) xotira (RAM-Random Access Memory).
4.Qattiq disk(doimiy xotira) (HDD- Hard Disk Drive).
5. Videoxotira(Videokarta)(VGA-Video Graphic Adapter).
6 Blok Pitaniya (ATX).
7. Diskovot (DVD-RW, Floppy)....
Qachonki kompyuterni yoqganimizda Blok pitaniyadan Motherboardga va HDD ga 
hamda Kuller(vintilyator)ga 12,5,3 voltli toklar keladi. Motherboardga kelgan tok yordamida 
Mikroprotsessor shu Motherboardning registorida(o'zini xotirasida) joylashgan BIOS dasturiga 
boradi va uni buyruqlarini bajara boshlaydi. BIOS asosan qurilmalarni tekshirish uchun ishlatiladi. 
Qurilmalar ishga soz xolatda ekanligini bilgach, Microprotsessor CMOS xotiradagi Qattiq diskni 
Operatsion tizim yuklanuvchi fayli BOOT.exe joylashgan sektoriga ko'rsatkich orqali qattiq 
diskga yetib boradi va operatsion tizimni ishga tushiradi.
Operatsion tizimni ishga tushirishda uning eng asosiy qismlarini operativ xotiraga qattiq 
diskdan yuklab oladi, so'ng shu qismlaridagi buyruqlarni birma bir bajaraveradi. Qachonki siz 
biror dasturni ishga tushirganingizda sichqonchani dastur ustida bosishingiz mikroprotsessor 
uchun operatsion tizimning yangi bir "Dasturni och!" buyrug'ini bajarishiga turtki bo'ladi. Dasturni 
ochishda shu dastur joylashgan qattiq diskdagi sektorga mikroprotsessor yetib boradi va u yerdan 
ham dasturning kerakli qismlarinigina olib chiqadi, hamda ularni ham operativ xotiraga joylab 
ma’lumotlarni yirik

---

qo'yadi. Shunda operativ xotirada ham operatsion tizimning o'zini kerakli qismlari ham dasturni 
kerakli qismlari yuklanadi. siz dasturda ishlash jarayonida yana bir boshqa buyruq bersangiz, 
masalan "natijani xotirada saqla!" - mikroprotsessor borib, dasturni saqlash uchun ishlatiladigan 
qismini chaqirib keladi va uni ham operativkaga yuklaydi. so'ng uni buyrug'i bo'yicha siz hosil 
qilgan hujjatni olib, qattiq diskga boradi va uni biror joyiga shu hujjjatni yozib qo'yadi. Hujjat ayni 
qaysi dasturga tegishli ekanligini keyingi kelishlarda bilishlik uchun hujjat ortiga dasturning 
mahsus kengaytmasini (masalan Microsoft office word 2007 dasturida bu kengaytma 
"docx")nuqtadan
keyin yozib qo'yadi,
masalan
hujjat_nomi.docx.
Mikroprosessor
yoki prosessor-
Kompyuterning 
miyyasi. 
Kompyuter 
ishini 
boshqarish, 
barcha xisob-kitoblar va
buyruqlarni 
bajarilishini 
ta’minlaydi. U kichkina, to‘rtburchak elektron
sekundiga bir necha yuz million amallarni bajaradi. Uning tezligi Megagerslarda xisoblanadi va 
prosessor nomidan keyin yoziladi, masalan Pentium 700. Kontroller yoki adabterlar - Ular har 
xil tashqi qurilmalar ishini 
ta’minlaydilar. Ishlash holatlari 
bilan farqlanadi (video plata, 
tovush plata, tarmoq platasi va 
...).
Ona platasi Mother board - 
Asosiy elektrosxema bo‘lib 
unga prosessor, tezkor va kesh 
xotira 
mikrosxemalari, 
kontroller 
va 
adabter 
elektrosxemalari 
o‘rnatiladi, 
kattik 
disk 
va 
disk 
yurituvchilari ulanadi.
Disk 
yurituvchilari 
- 
Bu 
egiluvchan 
va 
kompakt 
disklardagi ma’lumotlarni ukish 
va ularga 
saqlash ishlarni 
bajaradigan qismi.
s xema
bir

---

 Elektr ta’minlovchi blok - Har kisimning uziga mos elektr-
kuvvat extiyojini ta’minlovchi blok.
Sichqoncha va klaviaturada bajariladigan amallar 
Kompyuterning 
asosiy kisimlaridan biri bu sichqoncha. U 3 xil
bo‘ladi: standart, trekbol va sensor panel. Standart sichqonchalar stol ustida ishlatish zarur bo‘lgan, 
sensor panel bilan trekbollar esa noutbuklar uchun yaratilgan va ular pastki paneli ichiga 
o‘rnatilgan bo‘ladi.
Sichqoncha ichida rezina ichiga joylashgan temir sharik bor, u stol bo‘yicha harakat kilganda 
maxsus roliklar va indikatorlar orqali ushbu harakat kompyuterga junatiladi va ekrandagi 
sichqoncha ko‘rsatkichi (strelkasi) biz belgilagan yunalishda harakatlanadi.
Sichqonchaning ikkita tugmasidan chap tugmasi asosiy, ung tugmasi esa yordamchi 
bo‘ladi. Asosiy tugma bilan biz tugmalarni bosamiz, amallarni tanlaymiz, rasm chizamiz va har
xil obyektlarni chuzib joyini o‘zgartiramiz. Ung tugma esa bizga yordamchi menyuni ekranga 
chikaishda yordam beradi.
Kompyuterning yana bir asosiy qismidan biri bu klaviatura. Klaviatura yordamida biz asosan 
ma’lumotlarni kiritamiz. Klaviatura harflar joylanishi bo‘yicha ingliz (QWERTY) va fransuz 
(AZERTY) standartlariga bulinadi.
Klaviatura 5 qismdan iborat:
Asosiy yoki alfavit va raqamli tugmalar: Bu qismi 57 ta tugmadan iborat: 36 lotin harf va belgilar, 
10 raqam va 10 maxsus tugmalar. Ko‘p tugmalarda bir nechta belgilar yozilgan. Har xil rangda 
yozilgan harflar, belgilar har xil til standartiga mos. Til standartini o‘zgartirish klaviaturalarda har 
xil (ung Alt va Shift yeki ikkita Shift yeki ung Ctrl va Shift tugmalarni birga bosish). Maxsus 
tugmalar bilan yaqinroq tanishaylik. Shift - Agar siz harflar tugmasini bosgangiz u holda kichik 
harf kiritiladi, agar sizga katta harf kerak bo‘lsa u holda maxsus Shift tugmani bosib, 
qo‘yvormasdan shu harf tugmasini bosishiz kerak. Agar bitta rang bilan bir nechta belgilar 
yozilgan bo‘lsa u holda ulardan pastkidagi asosiy, yuqoridagi passiv deb nomlanadi. Tugmani 
bosganizda asosiy belgi kiritiladi. Agar sizga passiv belgi kerak bo‘lsa u holda siz maxsus tugmani 
bosib, qo‘yvormasdan belgi tugmasini bosishiz kerak. Caps Lock - Bu tugma yordamida Shift 
bosilib turgan holatini (faqat harflar uchun) yokamiz yoki uchiramiz.
Funksional tugmalar: Maxsus buyruqlar va amallarni bajarish tugmalari F1 - F12. Har xil dasturlar 
bu tugmalarga har xil amallarni o‘rnatadi.
Yordamchi tugmalar: Alt, Ctrl, Shift. Bu tugmalar hech qanday amal bajarmaydi, balki bo’larning 
yordamida boshqa tugma birgalikda bosilsa amal bajariladi.
Boshqa (maxsus) tugmalar: Home - Satr boshiga utish. End - Satr oxiriga utish. PgUp - Bir sahifa 
yuqoriga utish. PgDn - Bir sahifa pastga utish. Insert - Belgilarni uchirib ustiga yozish yoki ularni 
siljitib urtasiga yozish holatini urtnatish. Delete - Keyin (ungda) joylashgan bitta belgini uchirish. 
Tab - Keyingi bo‘limga yoki qismga utish. Backspace - Oldin (chapda) joylashgan bitta belgini 
uchirish. Enter - Yangi satrga utish yoki ma’lumotlarni kiritish. Esc - Oxirgi harakatdan voz 
kechish. Yo‘nalish tugmalari: Kursor joylanishini o‘zgartiradi. Kursorni bitta belgi chapga, 
yuqoriga, ungga va pastga siljitish.

---