2-mavzu: soliqlarning iqtisodiy mohiyati va tamoyillari. Soliq elementlari va ularning tavsifi reja

John Locke (1632-1704)
John Locke faylasuf, Oksford akademigi, shifokor, davlar arbobi, iqtisodchi, siyosatchi va revolutsiyachi sifatida tanilgan. U bir muncha notinch, ko’zga ko’ringan institutlar, jumladan ingliz monarxiyasi tugallangan va keyinchalik yana qayta tiklangan va 1688-yilgi “Shonli revolutsiya” (Uilliam III angliya qiroli va Mary II angliya qirolichasi bo’lgan) natijasida konstitutsiyaviy hokimiyat o’rnatilgan davrda yashagan. Soliqqa keladigan bo’lsak, u haqida Locke juda kam yozgan lekin ulkan ahamiyatga ega ma’lumotlarni qoldirgan.
Locke insonlar o’z kuchi va sayi harakati tufayli erishgan shaxsiy mol- mulkiga ega bo’lish huquqi borligiga ishongan. Biroq ko’proq narsaga erishishga intilish tufayli iqtisodiyotda mutanosiblik buzilgan va pul munosabatlari rivojlanishi oqibatida turli kelishmovchiliklar yuzaga kelgan. Odamlar bir jamiyatga birlashib yaxlit xalq hokimiyatini tashkil qilishgan. Bundan asosiy maqsad kishilar o’z mol-mulklariga xavfsiz egalik qilishni ta’minlash bo’lgan. Biroq bu birlashish odamlarga boshqaruvdagi katta kuch berilganini anglatgan va bu narsani Locke davlatning noqonuniy shakli sifatida baholagan. Bu “Ijtimoiy shartnoma nazariyasi” sifatida tanilgan.Unga ko’ra: shaxs jamiyatning barcha qarorlariga bo’ysunishga rozi bo’ladi, evaziga jamiyatga a’zo bo’lganlar uchun mol-mulk, erkinlik, sog’lik va hayot himoyasiga ega bo’lishgan. Bu soliq majburiyatlarining paydo bo’lishiga olib keladi. “Davlatning 2-hazinasi” asarida Locke ,,Oliy hokimiyat insonlarning shaxsan roziligisiz ularning mol-mulkining hech birini olib qo’ya olmaydi” deb fikr bildiradi. Lekin insonlarning davlatga to’lovlar to’lab turishi kerakligini Locke ,, Davlatning ulkan xarajatlarini tasavvur qilib bo’lmaydi va kimki davlat himoyasidan foydalansa o’z mulkidan ma’lum qismini o’z roziligi bilan shu xizmatlar evaziga berishi kerak” degan fikri bilan ifodalagan.
Ko’pchilikning roziligi ularning har birini fikrini bilish yo’li bilan yoki ular orasidan saralab olingan nomzod orqali aniqlangan. Agar kimki o’z amalidan foydalanib odamlarning roziligisiz soliqlarni o’rnatishga va yig’ishga harakat qilsa, u bu orqali mol-mulkning fundamental qonunini buzadi va davlat tanazzuliga olib keladi. Chunki insonlar ongidagi ,,Nima uchun mening mulkimni kimdir o’z xohishi bilan olishi kerak?” degan fikr ularning qarshiligini uyg’otishi mumkin.
Locke ning garchi “kimki davlat himoyasidan foydalansao`z mol-mulkidan ma`lum qismini ushbu himoya uchun to`lab berishi kerak” degan fikri, progressiv yoki proporsional soliqlarning bir turi yoki hozirda “benefit prinsiple” sifatida keltiriladigan, soliq davlatdan olinadigan manfaatga bog`liq holda to`lanishini anglatuvchi g`oya sifatida tushunilishi mumkin bo`lsa ham u soliqlarning boshqa turlari, ularning tabiati, miqdori, yig`ilishi to`g`risida hech nima aytmagan. Amaliyotda hattoki soliq to`lovchilar va ularning holati haqida juda ko`p ma`lumot mavjud bo`lgan hozirgi zamonda soliqlarni bu g`oyaga asosan undirish deyarli imkonsiz. Shuningdek, “mol-mulk” so`zi tushunishga onson bo`lsa ham, bu insonlar ega bo`lgan barcha narsalarmi yoki yermi degan savollarni ko`taradi. Shuning uchun hamma soliq to`lashi kerakmi yoki yer egalarimi degan muammo yuzaga keladi. Bu savollar javobsizligicha qolmoqda.
Mulkdan keladigan foyda, masalan, yerdan olinadigan ijara, kreditlardan olinadigan foyda, xusuiy va davlat yillik rentalari hamda aksiyadorlik kompaniyalari dividenti
Savdo foydalari va professional daromad kabi daromadlar

Shuningdek, u daromadni vaqtinchalik va doimiy kabi turlarga bo`lgan. Doimiy daromad avloddan avlodga o`tishi mumkin (masalan, ijara). U kun ko`ra olish darajasidan yuqori ajratilgan manbaalardan olinadigan daromad solig`ini taklif qilgan.

• Neytrallik(xolislik). Ya’ni, soliq tizimining o`zi iqtisodiy faoliyat olib boriladigan yo`lda iloji boricha kamroq ta’sir etishi kerak. Bu ba’zan iqtisodiy samaradorlik va samardorlik tushunchasining keyingi rivojlanishi deb yuritiladi.

  
  

• To`g`rilash nazorat. Neytrallikka qarama-qarshi ravishda, ba’zi nazariyachilarning taklif etishicha, soliq tizimi munosabatlarga ta’sir etish uchun foydalanilishi kerak. Bu jamiyatda o`zini tutish borasida foydali bo`lishi mumkin, masalan chekishni rag`batlantirmaslik uchun tamaki mahsulotlariga katta soliq solish yoki ishchilarga mehnatni/soliq to`lovchilarga jamg`arma yoki pensiya ta’minotini rag`batlantirish uchun soliq cheklovlari yoki imtiyozlarini berish.

  
  

• O`zgaruvchanlik. Boshqachasiga aytganda, iqtisodiy vaziyatlarda o`zgarishlarni uddalash uchun tizim ortiqcha qiyinchiliksiz o`zgartirilishga qodir bo`lishi.

  
  

• Oddiylik. Tizim shug`ullanish va tushunish uchun nisbatan odddiy.

  
  

• Adolatlilik. Kimga soliq solinganiga qarab tizimning adolatliligi bilinadi.

  
  

• Javobgarlik. Hukumat javogar bo`lgan saylovchilar miqdori.

  
  

Mos keladigan munosabat. Bu chegaradan tashqaridagi qaysi xatti-harakat umuman olganda axloqiy jihatdan to`g`ri kelmasligini aniqaydi. Bu qonuniy deb topilgan jinoyat solig`idan farq qiladi.