2 Mavzu: Terminologiyaning lingvistika ob'ekti sifatida òrganilishi

2 – Mavzu: Terminologiyaning lingvistika ob'ekti sifatida òrganilishi.
Tilshunoslikda terminlarni tartibga solish masalasi har doim ham dolzarb bo'lib kelgan. Har bir soha terminologiyasini tartibga solish bugun ham o 'z ahamiyatini yo'qotgani yo‘q. O'zbek tilshunosligida sohaviy term inologiyalam i tartibga solish m asalasida bir qancha ishlar am alga oshirilgan. Lekin qilingan ishlam ing salm og'i bilan chegaralanib qola olmaymiz. Chunki term inlarni tartibga solish masalasini barcha soha term inologiyalarida ham bir xilda olib borilyapti deb bo'lmaydi. Shu nuqtai nazardan bu yo‘nalishda echimini kutayotgan m uam m olar talaygina. O 'zbek term inologiyasi to'laligicha bugunga qadar jiddiy shaklda lingvistik tadqiqot ob ’ekti bo’lmagan va barcha soha term inologiyalarini tartibga solish masalasi deyarli hal etilm agan. Ma’lum ki, har bir fan sohasming rivojlanish va takom iUashuv darajasi shu soha terminologiyasining qay darajada taraqqiy etganligi, shuningdek, tartibga solinganligi kabi belg ilar bilan ham uzviy bog'Iiqdir. Chunki ilmiy adabiyotda q o ‘llanadigan term in yoki uning ifoda shakli aniq va ravshan bo'lm as ekan, unda, albatta, chalkashlik, noaniqlik kabi salbiy holatlar saqlanib qolaveradi. Shu bois, har bir fan yoki sohaning taraqqiyot ko'rsatkichi shu soha terminologiyasining «qat’iy ilm iy term inologiya»ga ega ekanligi bilan ham belgilanadi. Bu yerda «qat’iy ilm iy terminologiya» tushunchasi biron bir sohaviy term inologiyaning mazkur fan sohasi taraqqiyoti bilan uyg'unlashuvi, sohaviy terminologiyaning ayni sohaga oid tushunchalarni ifodalashdagi hamohangligi, yaratilgan va muomalada bo'lib turgan term inologiyaning m uayyan fan tili bilan mos kelishi kabi holatlarni nazarda tutadi. Terminlarning aniqligi va q a t’iylashishi shu millatning ..mi, maorifi, m adaniyati darajasini ko'rsatadi. Terminlarning rivojlanishi, tartibga solinishi fanning har xil sohalarida turlicha bo'lib, m a’lum fanning taraqqiyotiga bog'liq. Bu taraqqiyot to ’xtovsiz bo 'lg an i uchun yangi terminlarning kelib chiqishi, tartibga tushishi ham uzluksiz bo'ladi, Umuman, ona tilida term inlarning puxta ishlanishi, tartibga solinishi darslik va qo'llanm alar tuzish uchun ham, ona tilida dars olib borish uchun ham zarur b o 'lg an manbadir. Term inlarning ishlanmaganligi va tartibga solinm aganligi nutq uslubiga ham ta ’sir ko'rsatadi. Demak, termin.ologiya.ni tartibga solinishi nafaqat ilm iy sohada, balki ijtimoiy hayotda ham aham iyati katta b o 'lg an masaladir. Terminologiyani tartibga solishning sam aradorligi term inlar bevosita qo'Uanadigan quyidagi holatlarda yaqqol ko'rm adi-. kasbiy ta ’limni to ‘g ‘ri tashkil etishda, ishlab chiqarish amaliyotida bo'ladigan og'zaki muomalada, ilm iy va ishlab chiqarish jarayonlaridagi o'zaro yozishmalarda, matbaachilikda (ilmiy, o'quv, ishlab chiqarish kabilarga oid adabiyotlarni nashr etishda), chet el adabiyotlarini tarjima qilishda va hokazo. Ma’lumki, har bir fan sohasi doim iy taraqqiyotda bo'ladi. Bu esa, o'z navbatida, undagi tushunchalam ing, ular orqali term inlam ing ham o'zgarib turishiga olib keladi. Noo'rin, asossiz tanlangan atam a m a’lum davr o ‘tishi bilan ifodalangan tushuncha mazmuniga mos kelmasa, iste’m oldan chiqadi, yangi atam a yaratiladi yoki uning sinonimi o 'm in i egallaydi. Shuning uchun ham atam a lu g'atlari m a'lum vaqt o 'tish i bilan qayta nashr qilinadi - to'ldirîladi yoki asossiz atam alar boshqa qulay va aniq atam alar bilan alm ashadi. Demak, term inologiyani tartibga solish bu doim iy va kundalik ishim iz b o ‘lishi, shuningdek, u fan va texnika taraqqiyoti bilan ham ohang takomillashib borishi lozim. Tilshunosiikda term inlam ing o'zgarishi ham da yangi term inlam ing paydo bo'lishi fan va texnika taraqqiyoti bilan uzviy bog'liqdir. Texnika taraqqiyoti ta ’sirida term inologiya o ‘zaro aloqador ikki qonuniyat asosida, birinchidan, ilmiytexnika progressi qonuniyatlari bilan, ikkinchidan, til rivojlanishining umumiy qonuniyatlari bilan bog 'liq ravishda o'zgarib boradi. Texnik m alakaning endilikda m a’lum toi doiradan chiqib, ommaviy xarakterga ega b o ‘layotganligi va turli sohalarning mutaxassislari kundaiik faoliyatida fan va texnika yutuqlaridan keng foydalanayotganligi term inlarga bo'lgan yuksak talab bilan uning hozirgi holati orasidagi nomuvofiqlikni bartaraf etishni talab etadi. Chunki jam iyat hayotida fan va texnika qanchalik katta aham iyatga ega bo'lsa, uni egallash, boshqarish va taraqqiy ettirish uchun term inlar ham shunchalik muhim ahamiyatga molikdir. Shu jihatdan, tem iinlarni tartibga solish juda katta ilmiy va ijtimoiy ahamiyatga egadir.