2-Modul: Biosfera resurslari va ulardan oqilona foydalanish. 4-Mavzu: Tabiatda moddalarning aylanma harakati reja: Biosferada moddalarning aylanishi

Geterotrof suksessiya tizimdagi reduktorlarning ustunligi bilan ajralib turadi va muhit organik moddalar bilan to'lib ketganda, masalan, daryoda organik moddalar miqdori yuqori bo'lgan, kanalizatsiya bilan ifloslangan yoki kanalizatsiyani tozalash inshootlarida sodir bo'ladi. Geterotrofik ketma-ketlik bilan P / D nisbati <1 bo‘lsa, organik moddalar asta-sekin parchalanib, yo'q bo'lib ketishi mumkin. 

Barqarorlashgan ekotizim holatiga klimaks deyiladi (gr. Klimax - narvon, “yetuk bosqich”).

Klimaks tizimlari barqaror holatini saqlab turadigan munosabatlarning murakkab tarmog'ini hosil qiladi. Nazariy jihatdan, bunday xolat o'z vaqtida doimiy bo'lishi kerak va kuchli tashqi buzilishlar uni buzmaguncha mavjuddir. P / D nisbati 1 dan qanchalik ko'p farq qilsa, ekotizim shunchalik yetuk va barqaror bo'ladi. Klimaks baland bo'lgan jamoalarda bu nisbat 1 ga yaqinlashadi (IV.3.1-rasm).
Yetuk rivojlanmagan va yetuk klimaks ekotizimlari har xil xususiyatlarga ega.

O'simliklar, asosan ,bir yillik o'simliklar, o'z kuchlarining katta qismini ildiz tizimiga va jarohatlangan barglariga emas, ko'payish uchun mayda urug'larni yetiltirishga sarflashadi. Ular boshqa ekotizimlardan oqib chiqadigan ozuqaviy moddalarni olishadi, chunki ular o'zlari ozuqa moddalarini saqlay va yig'a olmaydilar.

Yetuk ekotizimlar, yetuk bo'lmaganlardan farqli o'laroq, turli xil turlari, turg'un populyatsiyalari va murakkab oziqlanish shakllari bilan ajralib turadi. Tizimda ko'p miqdorda o'lik organik moddalarni parchalaydigan reduktorlar hukmronlik qiladi. O'simliklar katta urug'lar beradigan, katta ko'p yillik o'tlar va daraxtlar bilan ifodalanadi. Ular energiya va ozuqa moddalarining katta qismini ildizlarini rivojlanishiga sarflashadi. Ushbu tizimlarning o'zi zarur oziq moddalarning bir qismini o‘zlashtiradi, saqlaydi va qayta ishlaydi.

Akademik V.N. Sukachev o‘simliklar jamoasining almashinishi haqida quyidagi jarayonlarning mavjud ekanligini ko‘rsatadi:

1. Singenetik almashinish — o‘simliklarning yangi muhit sharoitlarini egallashi. Bunda o‘simliklarning bir—birlariga yaqinlashishi va tuproq iqlim sharoitlariga moslashishi muhim rol o‘ynaydi.

2. Endoekogenentik o‘zgarishlar — bu jarayon singenetik jarayondan keyin yuzaga keladi. Jamoa bu vaqtda o‘zining ekologik muhitini hosil qiladi. Keyingi o‘zgarishlar muhitning o‘zgarishi va jamoadagi hayotiy faoliyatlarning o‘zgarishi tufayli sodir bo‘ladi.

3. Ekozogen o‘zgarishlar—jamoaning o‘ziga, muhit sharoitining o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lmagan holda sodir bo‘ladi. Bunday o‘zgarishlar tasodifan vujudga kelishi mumkin. Akademik V.N.Sukachev bunday o‘zgarishlarga o‘rmonlarni kesish, yaylovlarda chorva mollarni rejasiz boqish tufayli sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarni kiritadi.

4. Gologenetik o‘zgarishlar — bunday o‘zgarishlar jamoada sodir bo‘ladigan yirik umumiy o‘zgarishlar birligidan iboratdir. Gologenetik almashinish shunday almanishishki, jamoaning shaxsiy o‘zgarishi bu vaqtda butun bir katta hududdagi yoki mamlakatdagi o‘simliklarning o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘ladi.

P.D. Yaroshenko jamoalarning o‘zgarishini boshqacharoq tushuntirishga harakat qildi va suksessiyalarni quyidagicha bo‘ldi (IV.3.1-jadval):

Tabiiy ekotizim harakatlanishi — barqarorlik muvozanati holatida bo‘lishiga qaramay: vaqt ichida sokin, ammo doimiy o‘zgarishlarni boshidan kechirib turadi. Bu o‘zgarishlar izchil xususiyatga egadir. Mazkur o‘zgarishlar birinchi navbatda jonli aholi bioglotsenozi tarkibiga kiruvchi biotalarga taalluqlidir.

Bir biotsenozning (biotlar) boshqasi bilan izchil almashinuvi suksessiya (lotincha suksedo—izingdan boraman) deb ataladi.

Qurigangan daraxtni shamol ag’darsa, uni zamburug‘, bakteriyalar, umurtqasiz jonzotlar tomonidan izchillik bilan o‘zlashtirishi suksessiyaga eng oddiy misol bo‘la oladi. Avvaliga po‘stloq ostidagi jonli hujayralar o‘ladi, achish natijasida daraxt tanasi qorayadi, shundan so‘ng unda dastlabki zamburug‘lar paydo bo‘ladi. Ular hujayralardagi yengil hazm bo‘ladigan moddalar bilan oziqlanadi, binobarin daraxt tanasini har xil rangga bo‘yaydi. Bu zambur g‘lar yuzaki qattiq chirishga sababchi bo‘ladigan subdestruktor (tuzilmani buzishga yaqin) deb ataladig turlar bilan almashadi. Ular ketidan asosiy “yordamchilar” — yumshoq chirish paydo bo‘lishiga ko‘maklashadigan tuzilmani buzuvchi

zamburug‘lar paydo bo‘ladi. Pirovardida chirib yaroqsiz holga kelgan daraxt tanasiga uni chirindiga aylantiradigan zamburug‘lar makoniga aylanadi ….

Suksessiyalar davomida turlar o‘rtasidagi raqobat, munosabatlar tufayli asta —sekin barqaror kombinatsiyalar sodir bo‘ladi.

IV.4. Gomeostaz hodisasi. 1929 yil Uoltеr Kennon fanga gomеostaz (grеkcha homoios – o‘xshash, Stasis - holat) atamasini kiritdi. Gomеostaz–tabiiy tizimning (organizmning) uning asosiy strukturalarining, modda-energetik tarkibining muttasil tiklanib turishidir. Boshqacna aytganda u-organizm ichki muhitining jo‘shqin doimiyligi va shu holatni ushlab turishga yo‘naltirilgan boshqaruv mеxanizmi.

1878 yilda frantsuz fiziologi Klod Bеrnar “ichki muhitning doimiyligi yashashning asosiy omilidir” dеgan xulosaga kеlgan. Boshqacha aytganda, organizm faol yashashi uchun uning hujayralari boshqarilib turiladigan muhitda bo‘lishi zarur. Hayvonlar organizmi ichki muhiti bir nеcha mеxanizmlar yordamida boshqarib turilar ekan. Shuning uchun ham ichki muhit tarkibi chеklangan o‘zgarishlarga uchraydi va doimiyligi saqlanib turadi.

Gomeostatlik—har qanday ekologik tizim yashashining eng muxim shartidir, biroq xar xil turkumlarda uning belgilari va qonuniyatlari bir xil emas.

Masalan , tabiiy biogeotsenozda gomeostaz bunday tizimning ochiqligi bilan ko‘llab-quvvatlanadi, ya’ni atrof-muhitdan uzluksiz axborot olib turadi. Fotosintez jarayoni o‘simliklarga quyosh energiyasi, kimyoviy moddalar massasining uzluksiz ta’minlab turadi. Assimilyasiya dissimilyasiya jo‘r ligida, moddalarning yig‘ilishi uning muttasil parchalanishi jo‘rligida ro‘y beradi.
Inson tomonidan yaratilgan (antropogen) ekologik tizim bunga to‘la misol bo‘la olmaydi.

O’z bilimini tekshirish uchun savollar.

1. 
   Qanday hayot muhitlarini bilasiz?
   
2. 
   Cheklovchi omillar nima?
   
3. 
   Fotoeriodizm nima?
   
4. 
   Poykiloterm va gomoyoterm organizmlar to’g’risida nimalarni bilasiz?
   
5. 
   Hayot formasi yoki shakli deganda nimani tushunasiz?
   
6. 
   Qanday hayot formalari klassifikatsiyalari mavjud?
   

11.O’simlik va hayvonlarning qanday hayot formalari bor?

12. Biotsenoz nima?

14.Biotsenozga qanday guruh organizmlar kiradi?

15. Biotsenozda qanday bog’lanishlar bo’ladi?

16. «Yirtqich –o’lja» va “parazit- xo’jayin” munosabatlari nima?

17. Jamoada organizmlar orasida qanday bog’lanishlar kuzatiladi?

1 M.Xodjitdinova, A.Rizayev. Suv kimyosi va mikrobiologiyasi. Oʹquv qoʹllanma. “Yangi nashr” nashriyoti Toshkent -2010.

2 ЭКОЛОГИЯ: Учебник для технических вузов / Л. И. Цветкова, М. И. Алек­сеев и др.; Под ред. Л. И. Цветковой. - М.: Изд-во АСВ, СПб.: Химиздат, 2001. - 552 с:

3 ЭКОЛОГИЯ: Учебник для технических вузов / Л. И. Цветкова, М. И. Алек­сеев и др.; Под ред. Л. И. Цветковой. - М.: Изд-во АСВ, СПб.: Химиздат, 2001. - 552 с:

4 EUGENE P.ODUM. EKOLOGY. The university of Georgiya. Copyight 1963 by Holt, Rinehart and Winston, Inc. New York-Chicago-San Francisco-Toronto-London.