2. Rastr modellarini quyidagilarga ega afzalliklari Geoaxborot tizimlarini qo’llash muammolari
Download 0.79 Mb. Pdf ko'rish
|
mustaqil ish muhammadiyev.u removed
|
REJA:
2.Rastr modellarini quyidagilarga ega afzalliklari 3.Geoaxborot tizimlarini qo’llash muammolari 4.Xulosa 1.Geografik axborot texnologiyalari deganda atrofdagi dunyo haqida yangi turdagi ma’lumotlarni olishning dasturiy va texnologik, usl ubiy vositalari majmui sifatida ta’riflash mumkin. Ular samaradorlikni oshirish uchun mo'ljallangan: boshqaruv jarayonlari, axborotni saqlash va taqdim etish, qayta ishlash va qarorlarni qo'llab-quvvatlash. Bu fan, ishlab chiqarish, ta’lim sohalariga geoaxborot texnologiy alarini joriy etish va atrofdagi vo- qelik to‘g‘risidaolingan ma’lumotlarni amaliyotda qo‘llashdan iborat.Geoaxborot texnologiyalari bu turli maqsadlarga erishishga, jumladan ishlab chiqarish va boshqaruv jarayonlarin i axborotlashtirishga qaratilgan yangi axborot texnologiyalari. Geografik axborot tizimlarining (keyingi o'rinlarda - GIS) o'ziga xos xususiyati shundaki, ular axborot tizimlari sifatida ushbu tizimlar evolyutsiyasi natijasidir va shuning uchun axborot tizimlarini qurish va faoliyat yuritish asoslarini o'z ichiga oladi. GIS tizim sifatida o'zaro bog'langan ko'plab elementlarni o'z ichiga oladi, ularning har biri bir-biri bilan bevosita yoki bilvosita bog'liq bo'lib, ushbu to'plamning istalgan ikkita kichik to'plami tizimning yaxlitligini,birligini buzmasdan mustaq il bo'lolmaydi.GISning yana bir xususiyati shundaki, u integratsiyalashgan axborot tizimidir. Integratsiyalashgantizimlar turli tizimlarning texnologiyalarini birlashtirish tamoyillari asosida qurilgan. Ular ko'pincha juda ko'p turli sohalarda qo'llaniladi, ularning nomi ko'pincha ul arning barcha imkoniyatlari va funktsiyalarini aniqlamaydi. Shu sababli, siz GISni faqat geodeziya yoki geografiya bo'yicha vazifalarni hal qilish bilan bog'lamasligingiz kerak. Geoaxborot tizimlari va texnologiyalari nomidagi "Geo" ushbu tizimlardan foydalanish ob'ektini emas, balki tadqiqot ob'ektini belgilaydi. GISning boshqa axborot tizimlari bilan integratsiyasi ularning ko'p o'lchovliligini keltirib chiqaradi. GISda ma'lumotlarni kompleks qayta ishlash ma'lumotlarni to'plashdan uni saqlash, yangilash va taqdim etishgacha amalga oshiriladi, shuning uchun GISni turli pozitsiyalardan ko'rib chiqish kerak. 2. Qoidaga ko'ra, har bir rastr elementi yoki har bir hujayra faqat bitta zichlik yoki rang qiymatiga ega bo'lishi kerak. Bu barcha holatlarda qo'llanilmaydi. Masalan, ikki turdagi qoplamaning chegarasi rastr elementining markazidan o'tishi mumkin bo'lsa, elementga hujayraning ko'p qismini yoki uning markaziy nuqtasini tavsiflo vchi qiymat beriladi. Bir qator tizimlar bitta rastr elementi uchun bir nechta qiymatlarga ruxsat beradi. Rastrli modellar uchun bir qator xarakteristikalar mavjud: ruxsat, qiymat, orientatsiya, zonalar, joylashuv. Ruxsat- bir piksel bilan ko'rsatilgan ko'rsatilgan maydonning (sirtning) eng kichikmaydonining minimal chiziqli o'lchami. Piksellar odatda to'rtburchaklar yoki kvadratlar, kamroq uchburchaklar va olti burchaklardir. Hujayra o'lchami kichikroq bo'lgan rastr yuqori aniqlikka ega. Yuqori aniqlik tafsilotlarning ko'pligini, ko'plab hujayralarni, hujayraning minimal hajmini an glatadi. Ma'nosi- rastr elementida (pikselda) saqlanadigan ma'lumotlar elementi. Qayta ishlash jarayonida terilgan ma'lumotlar ishlatilganligi sababli, ya 'ni. Rastr modelining qiymatlari turlarini aniqlash zarurati. Raster kataklaridagi qiymatlar turi ham real hodisa, ham GIS xususiyatlari bilan belgilanadi. Xususan, turli tizimlar qiymatlarning turli sinflaridan foydalanishi mumkin: butun sonl ar, haqiqiy (o'nlik) qiymatlar, literal qiymatlar. Butun sonlar optik zichlik xa rakteristikalari yoki biriktirilgan jadval yoki afsonadagi joyni ko'rsatuvchi kodla r sifatida xizmat qilishi mumkin. Savollar ustida to'xtalib o'tish kerak aniqlik rastr modellarda ko'rsatish. Bitmap formatlarida koordinatalar pikselning markaziy nuqtasiga yoki uning burchaklaridan biriga tegishlimi, aksariyat hollarda noaniq. Shuning uchun, rastr elementining ankraj aniqligi hujayra kengligi va balandligining 1/2 qismi sifatida aniqlanadi. Rastr modellari quyidagilarga ega afzalliklari: Rastr hodisalar bilan oldindan tanishishni talab qilmaydi, ma'lumotlar bir xilda joylashgan nuqtalar tarmog'idan yig'iladi, bu kelajakda statistik ishlov berish usullari asosida o'rganilayotgan ob'ektlarning ob'ektiv xususiyatlarini ol ish imkonini beradi. Buning yordamida rastrli modellar hech qanday material to'planmagan yangi hodis alarni o'rganish uchun ishlatilishi mumkin. Oddiyligi tufayli bu u sul eng keng tarqalgan; rastr ma'lumotlarini parallel algoritmlar yordamida qayta ishlash osonroq va shu bilan vektor ma'lumotlariga nisbatan yuqori ishlashni ta'minlaydi; bufer zonasini yaratish kabi ba'zi vazifalarni rastr shaklida hal qilish ancha oson; ko'pgina rastrli modellar vector ma'lumotlarini kiritish imkonini beradi, vektor modellari uchun esa teskari protsedura juda qiyin; rasterlashtirish jarayonlari algoritmik jihatdan vektorlashtirish j arayonlariga qaraganda ancha sodda boʻlib, koʻpincha ekspert xulosasini talab qiladi. 3.Qanaqasiga nazorat qilish tizimlari: GIS er va resurslarni optimal boshqarish, shahar boshqaruvi, transport va chakana savdo, okeanlardan foydalanish yoki boshqa xususiyatlar bo'yic ha qarorlar qabul qilishni qo'llab-quvvatlash uchun mo'ljallangan. Axborot tizimlaridan farqli o'laroq, GISda elektro n ofis texnologiyalari va shu asosda echimlarni optimallashtirish bilan birgalikda fazoviy ma'lumotlarni tahlil qilish uchun ko'plab yangi texnologiyalar paydo bo'ladi. Shu sababli, GIS boshqaruv vazifalari uchun turli xil ma'lumotlarni o'zgartirish v a sintez qilishning samarali usuli hisoblanadi. Qanaqasiga geotizimlar GI S geografik axborot tizimlari, kartografik axborot tizimlari, avto matlashtirilgan xaritalash tizimlari, avtomatlashtirilgan fotogrammetrik tizimlar, er axborot tizimlari, avtomatlashtirilgan kadastr tizimlari va boshqalar kabi tizimlardan ma'lumot yig'ish texnologiyalarini bi rlashtiradi. Qanaqasiga ma'lumotlar bazasi tizimlari GIS turli usullar va texnologiyalar yordamida to'plangan ma'lumotlarning keng doirasi bilan tavsiflanadi. Shun i ta'kidlash kerakki, ular matn va grafik ma'lumotlar bazalarinin g imkoniyatlarini birlashtiradi. Qanaqasiga simulyatsiya tizimlari GIS boshqa axborot tizimlarida, birinchi navbatda SAPRda qo'llaniladigan modellashtirish usullari va jarayonlarining maksimal sonidan foydalanadi. Qanaqasiga dizayn echimlarini ol ish tizimlari GIS asosan kompyuter yordamida loyihalash tushunchalari va usullaridan foydalanadi va tipik kom pyuter yordamida loyihalashda uchramaydigan bir qator maxsus dizayn muammolarini hal qiladi. Qanaqasiga hisobot tizi mlari GIS - bu zamonaviy multimedia texnologiyalaridan foydalangan holda avtomatlashtirilgan hujjatlashtirish tizimlarini ishlab chiqish. Ularda biznes grafiklari va statistik tahlil vositalari va qo'shimcha ravishda tematik xaritalash vositalari mavjud. Kartografik ma'lumotlarga asoslangan ma'lumotlar integratsiyasini qo'llashda turli sohalar dagi muammolarni hal qilishning xilma- xilligini ta'minlaydigan ikkinchisining samaradorligi. Qanaqasiga amaliy tizimlar GIS kenglik bo'yicha tengsizdir, chunki u transport navigatsiya, geologiya, geografiya, harbiy ishlar, topografiya, iqti sodiyot, ekologiya va boshqalarda qo'llaniladi. Qanaqasiga ommaviy foydalanish tiz imlari GIS kartografik ma'lumotlardan biznes grafikasi darajasida foydalanishga imkon beradi, bu ularni faqat mutaxassis geograf uchun emas, balki har qanday talaba yoki biznesmen uchun ochiq qiladi. Shuning uchun GIS texnologiyalari asosida ko'plab qarorlar qabul qilish faqat xaritalarni yaratish bilan cheklanmaydi, balki faqat kartografik ma'lumotlardan foydalanishdir. GISda ma'lumotlarni tashkil qilish. Tematik ma'lumotlar GISda jadvallar ko'rinishida saqlanadi, shuning uchun ularni ma'lumotlar bazala rida saqlash va tashkil qilish bilan bog'liq muammolar mavjud emas. Eng katta qiyinchiliklar grafik ma'lumotlarni saqlash va vizualizatsiya qilishdir. GIS ma'lumotlarining asosiy sinfi koordinatali ma'lumotlar bo'lib, u geometrik ma'lumotlarni o'z ichiga oladi va fazoviy jihatni aks ettiradi. Koordinata ma'lumotlarining asosiy t urlari: nuqta (tugunlar, cho'qqilar), chiziq(ochiq), kontur(yopiq chiziq), ko'pb urchak(maydon, maydon).Amalda real ob'ektlarni qurish uchun ko'proq ma'lumotlardan foydalanil adi (masalan, osilgan tugun, psevdo tugun, normal tugun, qopla ma, qatlam va boshqalar. Shaklda. 3.1 koordinata ma'lumotlarining ko'rib chiqiladigan asosiy ob'ektlarini ko'rsata di.Ko'rib chiqilgan ma'lumotlar turlari ko'proq turli xil ulanishla rga ega, ularni shartli ravishda uch guruhga bo'lish mumkin: oddiy elementlardan murakkab ob'ektlarni qurish munosabatlar i;ob'ektlarning koordinatalari bilan hisoblangan munosabatlar; ma'lumotlarni kiritishda maxsus tavsif va semantika yordamida aniqlangan munosabatlar. Umuman olganda, fazoviy (koordinatali) ma'lumotlarning modellari vektor yoki rastr (mesh) tasvirga ega bo'lishi mumkin, topologik xususiyatlarni o'z ichiga oladi yoki o'z ichiga olmaydi. Bu yondashuv modellarni uch turga ajratish imkonini beradi: rastr model; vektor topologik bo'lmagan model; vektor topologik mod eli. Ushbu modellarning barchasi o'zaro konvertatsiya qilinadi. Shunga qaramay, ularning har birini olishda siz ularning o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olishingiz kerak. GISda koordinata ma'lumotlarini ko'rsatish shakli modellarning ikkita asosiy kichi k sinfiga mos keladi: vektor va rastr (uyali yoki mozaika). Vektor lar va mozaikalarning xususiyatlarini o'z ichiga olgan modellar sinfi mumkin. Reja:
2.Axborot xavfsizligiga tahdid va uning turlari 3.Himoyalangan axborotga tahdidlar tushunchasi va uning tuzilishi. (1)Tarmoq hujumlari turlari va ularni bartaraf etish haqida ma’lumot va yordam beruvchi hamda o‘rgatuvchi bir qator jamoat tashkilotlari mavjud. Quyida ularning bir qismi veb‑ saytlari bilan berilgan: 1. American Society for Industrial Security (ASIS) – Amerika sanoat xavfsizligi tashkiloti: Zarur xavfsizlikka o‘qitishni taklif etadi va “Himoya bo‘yicha sertifikatlangan mutaxassis” (Certified Protection Professional) sertifikatsiyasini o‘tkazadi. Uning a’zolari va joylardagi bo‘limlari haqidagi ma’lumot joylangan. Computer Emergency Response Team Coordination Center (CERT/CC) – Kompyuterlardagi favqulodda holatlarga tezkor javob berish guruhlari faoliyatini muvofiqlashtirish markazi: Kompyuter va tarmoq hujumlarni o‘rganish, tizimlarni himoya qilish usullarini topish va hujumlar haqida asosiy ma’lumotlarni tarqatish maqsadida AQSH Mudofaa boshqarmasining Ilg‘or ilmiy-tadqiqot mudofaa loyihalari agentligi tomonidan asos solingan va hozirda Karnegi-Mellon Universitetining Dasturiy injiniring institutida joylashgan. 2. Forum of Incident Response and Security Teams (FIRST) – Insidentlarga javob qaytarish va xavfsizlik guruhlari forumi: o‘quv muassasalari, boshqarmalari va tijoratning 100 dan ortiq tashkilotlari a’zo bo‘lgan xavfsizlik bo‘yicha xalqaro tashkilot. FIRST mahalliy himoyada va xalqaro xavfsizlikda yuz beradigan insidentlarni oldini olish va ularga tezkor javob qaytarishga yordam berish maqsadida tashkil etilgan. 3. InfraGard: Xususiy sanoat konsorsiumi va AQSH kritik axborot tizimlari infrastrukturasini himoya qilish maqsadida axborot almashinuvni amalga oshiruvchi Markaziy razvedka boshqarmasi tomonidan yo‘naltiriladigan AQSH federal boshqarmasi. InfraGard haqida ko‘proq ma’lumot olish uchun manba. 4. Information Security Forum (ISF) – Axborot xavfsizligi forumi: Coopers va Lybrand tomonidan Evropa xavfsizlik forumi sifatida ishga tushirilgan bu tashkilot xalqaro faoliyati hisobiga kengaygan va 1992-yilda ISF bo‘lgan. ISF o‘z faoliyatini «amaliy izlanishlar»ni nashr etish va regional sammitlarda joylash orqali o‘tkazishga yo‘naltiradi. 5. Information Systems Security Association (ISSA) – Axborot tizimlari xavfsizligi uyushmasi: Bu ham kompyuter xavfsizligi bo‘yicha o‘qitish va ilmiy izlanishlar olib boradigan xalqaro tashkilot. ISSA Certified Information Systems Security Professional (CISSP), Systems Security Certified Practitioner (SSCP), and Certified Information Systems Auditor (CISA) kabi ko‘plab sertifikatsiya dasturlariga homiylik qilishga yordam beradi. 6. National Security Institute (NSI) – Milliy xavfsizlik instituti: Xavfsizlikni buzishga tahdidning barcha turlari haqida ma’lumot beradi. Ushbu tashkilotning kompyuter xavfsizligi qismi xavf haqida e’lonlar, tadqiqot ishlari, rahbarlar uchun ma’lumotlar va xavfsizlik bo‘yicha me’yoriy hujjatlar va davlat standartlari haqida ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. SANS instituti Global Information Assurance Certification (GIAC) dasturi asosida faoliyat boshlagan ushbu tashkilot AQSHda va xalqaro miqiyosda to‘liq o‘qitish dasturini taklif etadi. Bu otaliq dasturlari bilan bir qatorda xavfsizlikka onlayn o‘qitishni ta’minlaydi. 7. National Security Institute (NSI) – Milliy xavfsizlik instituti: Xavfsizlikni buzishga tahdidning barcha turlari haqida ma’lumot beradi. Ushbu tashkilotning kompyuter xavfsizligi qismi xavf haqida e’lonlar, tadqiqot ishlari, rahbarlar uchun ma’lumotlar va xavfsizlik bo‘yicha me’yoriy hujjatlar va davlat standartlari haqida ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. 8. SysAdmin, Audit, Network, Security (SANS) Institute – Tizim administratori, audit, tarmoq va xavfsizlik instituti: xavfsizlik bo‘yicha mutaxassislar uchun axborotlar, o‘qitish, tadqiqot ishlari va boshqa resurslarni taklif etadi. SANS instituti Global Information Assurance Certification (GIAC) dasturi asosida faoliyat boshlagan ushbu tashkilot AQSHda va xalqaro miqiyosda to‘liq o‘qitish dasturini taklif etadi. Bu otaliq dasturlari bilan bir qatorda xavfsizlikka onlayn o‘qitishni ta’minlaydi. (2)Axborot xavfsizligiga tahdid va uning turlari Axborotni muhofaza qilishning maqsadi va konseptual asoslari Umuman olganda axborotni muhofaza qilishning maqsadini quyidagicha ifodalash mumkin: – axborotni tarqab ketishi, o‘g‘irlanishi, buzilishi, qalbakilashtirilishini oldini olish shaxs, jamiyat, davlatning xavfsizligiga tahdidni oldini olish. Axborotni yo‘q qilish, modifikatsiyalash, buzish, nusxa olish, blokirovka qilish kabi noqonuniy harakatlarning oldini olish. Axborot resurslari va axborot tizimlariga noqonuniy ta’sir qilishning boshqa shakllarini oldini olish, hujjatlashtirilgan axborotga shaxsiy mulk ob’ekti sifatida huquqiy rejimni ta’minlash; – axborot tizimida mavjud bo‘lgan shaxsiy ma’lumotlarning maxfiyligini va konfedensialligini saqlash orqali fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlarini himoyalash. Davlat sirlarini saqlash, qonunchilikka asosan hujjatlashtirilgan axborotlar konfedensialligini ta’minlash. Axborot jarayonlarida hamda axborot tizimlari, texnologiyalari va ularni ta’minlash vositalarini loyihalash, ishlab chiqish va qo‘llashda sub’ektlarning huquqlarini ta’minlash. Axborotni muhofaza qilishning samaradorligi uning o‘z vaqtidaligi, faolligi, uzluksizligi va kompleksligi bilan belgilanadi. Himoya tadbirlarini kompleks tarzda o‘tkazish axborotni tarqab ketishi mumkin bo‘lgan xavfli kanallarni yo‘q qilishni ta’minlaydi. Ma’lumki, birgina ochiq qolgan axborotni tarqab ketish kanali butun himoya tizimining samaradorligini keskin kamaytirib yuboradi. Axborotni muhofaza qilish sohasidagi ishlar holatining tahlili shuni ko‘rsatadiki, muhofaza qilishning to‘liq shakllangan konsepsiyasi va tuzilishi hosil qilingan, uning asosini quyidagilar tashkil etadi: – sanoat asosida ishlab chiqilgan, axborotni muhofaza qilishning o‘ta takomillashgan texnik vositalari. Axborotni muhofaza qilish masalalarini hal etishga ixtisoslashtirilgan tashkilotlarning mavjudligi. Ushbu muammoga oid etarlicha aniq ifodalangan qarashlar tizimi yetarlicha amaliy tajriba va boshqalar. Biroq, xorijiy matbuot xabarlariga ko‘ra ma’lumotlarga nisbatan jinoiy harakatlar kamayib borayotgani yo‘q, aksincha barqaror o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lib bormoqda. Himoyalangan axborotga tahdidlar tushunchasi va uning tuzilishi. Umumiy yo‘nalishga ko‘ra axborot xavfsizligiga tahdidlar quyidagilarga bo‘linadi. O‘zbekistonning ma’naviy ravnaqi sohalarida, ma’naviy hayot va axborot faoliyatida fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlari va erkinliklariga tahdidlar, telekommunikatsiya va aloqa vositalari industriyasini rivojlanishiga, ichki bozor talablarini qondirishga, uning mahsulotlarini jahon bozoriga chiqishiga, shuningdek mahalliy axborot resurslarini yig‘ish, saqlash va samarali foydalanishni ta’minlashga nisbatan tahdidlar. Respublika hududida joriy etilgan hamda yaratilayotgan axborot va telekommunikatsiya tizimlarining me’yorida ishlashiga, axborot resurslari xavfsizligiga tahdidlar. Axborot hisoblash tizimlarida axborot xavfsizligini ta’minlash nuqtai nazaridan o‘zaro bog‘liq bo‘lgan uchta tashkil etuvchini ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq: 1) axborot; 2) texnik va dasturiy vositalar; 3) xizmat ko‘rsatuvchi personal va foydalanuvchilar. Har qanday axborot hisoblash tizimlarini tashkil etishdan maqsad foydalanuvchilarning talablarini bir vaqtda ishonchli axborot bilan ta’minlash hamda ularning konfedensialligini saqlash hisoblanadi. Bunda axborot bilan ta’minlash vazifasi tashqi va ichki ruxsat etilmagan ta’sirlardan himoyalash asosida hal etilishi zarur. Axborot tarqab ketishiga konfedensial ma’lumotning ushbu axborot ishonib topshirilgan tashkilotdan yoki shaxslar doirasidan nazoratsiz yoki noqonuniy tarzda tashqariga chiqib ketishi sifatida qaraladi. Tahdidning uchta ko‘rinishi mavjud: 1. Konfedensiallikning buzilishiga tahdid shuni anglatadiki, bunda axborot unga ruxsati bo‘lmaganlarga ma’lum bo‘ladi. Bu holat konfedensial axborot saqlanuvchi tizimga yoki bir tizimdan ikkinchisiga uzatilayotganda noqonuniy foydalana olishlikni qo‘lga kiritish orqali yuzaga keladi. 2. Butunlikni buzishga tahdid hisoblash tizimida yoki bir tizimdan ikkinchisiga uzatilayotganda axborotni har qanday qasddan o‘zgartirishni o‘zida mujassamlaydi. Jinoyatchilar axborotni qasddan o‘zgartirganda, bu axborot butunligi buzilganligini bildiradi. Shuningdek dastur va apparat vositalarning tasodifiy xatosi tufayli axborotga noqonuniy o‘zgarishlar kiritilganda ham axborot butunligi buzilgan hisoblanadi. Axborot butunligi – axborotning buzilmagan holatda mavjudligidir. 3. Xizmatlarning izdan chiqish tahdidi hisoblash tizimi resurslarida boshqa foydalanuvchilar yoki jinoyatchilar tomonidan ataylab qilingan harakatlar natijasida foydalana olishlilikni blokirovka bo‘lib qolishi natijasida yuzaga keladi. Axborotdan foydalana olishlilik – axborot aylanuvchi, sub’ektlarga ularni qiziqtiruvchi axborotlarga o‘z vaqtida qarshiliklarsiz kirishini ta’minlab beruvchi hamda ixtiyoriy vaqtda murojaat etilganda sub’ektlarning so‘rovlariga javob beruvchi avtomatlashtirilgan xizmatlarga tayyor bo‘lgan tizimning xususiyatidir. (3)Axborotni muhofaza qilish tamoyillarini uchta guruhga bo‘lish mumkin: huquqiy, tashkiliy hamda texnik razvedkadan himoyalanishda va hisoblash texnikasi vositalarida axborotga ishlov berishda axborotni muhofaza qilishdan foydalanish. Axborotni muhofaza qilish tizimlaridan foydalanish amaliyoti shuni ko‘rsatmoqdaki, faqatgina kompleks axborotni muhofaza qilish tizimlari samarali bo‘lishi mumkin. Unga quyidagi chora- tadbirlar kiradi: 1. Qonunchilik. Axborot himoyasi sohasida yuridik va jismoniy shaxslarning, shuningdek davlatning huquq va majburiyatlarini qat’iy belgilovchi qonuniy aktlardan foydalanish. 2. Ma’naviy-etik. Ob’ektda qat’iy belgilangan o‘zini tutish qoidalarining buzilishi ko‘pchilik xodimlar tomonidan keskin salbiy baholanishi joriy etilgan muhitni hosil qilish va qo‘llab quvvatlash. 3. Jismoniy. Himoyalangan axborotga begona shaxslarning kirishini taqiqlovchi jismoniy to‘siqlar yaratish. 4. Ma’muriy. Tegishli maxfiylik rejimi, kirish va ichki rejimlarni tashkil etish. 5. Texnik. Axborotni muhofaza qilish uchun elektron va boshqa uskunalardan foydalanish. 6. Kriptografik. Ishlov berilayotgan va uzatilayotgan axborotlarga noqonuniy kirishni oldini oluvchi shifrlash va kodlashni tatbiq etish. 7. Dasturiy. Foydalana olishlilikni chegaralash uchun dastur vositalarini qo‘llash. Fizik, apparatli, dasturli va hujjatli vositalarni o‘z ichiga oluvchi barcha axborot tashuvchilarga kompleks holda himoya ob’ekti sifatida qaraladi. Odatda, so‘nggi vaqtlarda axborotdan foydalanish, saqlash, uzatish va qayta ishlashda turli ko‘rinishdagi axborot tizimlarida amalga oshirilmoqda. Axborot tizimi – bu odatda matnli yoki grafik axborotlarni yig‘ish, saqlash, qidirish va qayta ishlashga mo‘ljallangan amaliy dasturiy, ba’zan esa apparat-dasturiy nimtizimdir. Ma’lumotlarning axborot tizimida mavjud bo‘lishining moddiy asosi bu elektron va elektron-mexanik qurilmalar, shuningdek axborot tashuvchilardir. Axborot tashuvchilari sifatida qog‘oz, magnit va optik tashuvchilar, elektron sxemalar foydalanilishi mumkin. Demak, qurilma va nimtizimlarni hamda axborot tashuvchilarini himoya qilish zarur. Turli axborot tizimlarida foydalanuvchilar xizmat ko‘rsatuvchi personal hisoblanib, axborot manbai va tashuvchilari bo‘lishi mumkin. Shuning uchun himoya ob’ekti tushunchasi keng ma’noda talqin etiladi. Himoya ob’ekti deganda nafaqat axborot resurslari, apparat va dasturiy vositalar, xizmat ko‘rsatuvchi personal va foydalanuvchilar, balki bino hamda u joylashgan hudud ham tushuniladi. Axborotni muhofaza qilishning asosiy ob’ektlariga quyidagilar kiradi: – davlat sirlari bilan bog‘liq va konfedensial ma’lumotlarni o‘zida saqlovchi axborot resurslari, vositalar va axborot tizimlari hisoblash texnikasi vositalari, tarmoqlar va tizimlar, dasturiy vositalar operatsion tizimlar, ma’lumotlar bazalarini boshqarish tizimlari, amaliy dasturiy ta’minot, avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari, aloqa va ma’lumotlarni uzatish tizimlari, ruxsati chegaralangan axborotni qabul qilish, uzatish va qayta ishlash texnik vositalari ovoz yozish, ovoz kuchaytirish, ovoz eshitish, so‘zlashuv va televizion qurilmalar, hujjatlarni tayyorlash, ko‘paytirish vositalari hamda boshqa grafik, matn va harfli-raqamli ma’lumotlarni qayta ishlash vositalari, konfedensial va davlat sirlari toifasiga oid bevosita qayta ishlovchi tizim va vositalar. Bunday tizim va vositalarni ko‘pincha axborotlarni qabul qilish, qayta ishlash va saqlash texnik vositalari deb atashadi. Reja:
2.Ekspert tizimni qo'llash mezoni 3.Ekspert tizimlardan foydalanish Ekspert tizimlar — bu sun'iy intellektning yorqin va tez rivojlanadigan sohalaridan biridir. ETlar maslahat beradi, tahlil qiladi, sinflarga ajratadi va diagnoz qo'yadi. Ular odatda mutaxassis tomonidan ekspertiza o'tkazilib, yechiladigan masalalarga yo'naltirilgandir. Protsedura tahlil ishlatadigan mashina dasturlaridan farq qilib, ETlar deduktiv fikrlash asosida kichik predmet sohada masalani hal etadi, bu tizimlar ko'pgina hollarda yaxshi tuzilmagan va aniqlanmagan masalalarning yechimini topa olish bilan farqlanadi. Ular evristik qoidalar yordamida masalani aniq bo'lmagan qismlarini mantiqan to'ldirishadi, bu esa kerakli bilimlar yoki vaqt yetishmasligi bois butunlay tahlil qilib bo'lmaydigan tizimlarga juda ham to'g'ri keladi. ETlarning afzal shundaki, ular bilimlarni to'play olish, uzoq vaqt saqlash, eskilarini yangilay olish kabi xususiyatlarga ega. Bu xususiyatlar ma'lum bir korxonada ma'lum vaqtgacha mutaxas-sislarsiz, nisbatan mustaqil ishlash imkoniyatini yaratadi. Bilimlarni to'plash, eng yaxshi va tekshirilgan yechimlarni qoilab, korxonada ishlayotgan mutaxassislarning malakasini oshirish imkonini beradi. Sun'iy intellektning mashina sanoati va iqtisodda qo'llanishi ETlarga asoslangan. Ular yordamida mahsulot sifatini oshirish va vaqtni tejash, shuningdek ish unumi va mutaxassis malakasini oshirish yaxshi natijalar bermoqda. Mahsulot tizimlari uchta asosiy komponentlardan iborat: Bilim bazalari yoki qoidalarto'plami; Ishchi xotira; Chiqarish mexanizmi. Bu tizimda biror masala yechilganda: bilimlar bazasida kerakli qoidalar to'planadi, muayyam masalaga taalluqli to'plangan bilimlar, qoidalar asosiyishchi xotirasida ishlanadi va yangi qonun-qoidalar natija sifatida chiqarish mexanizmi orqali olinadi. Odatda, logika masalalarini yechishda ikkita usul qo'llaniladi: birinchi usulda ishchi xotiralardagi boshlang'ich informatsiyani olish, boshqa yordamchi narsalardan foydalanib, qoidalarni qo'llash ishlari bajariladi. Bu usul to'g'ri zanjirli fikrlash deyiladi. Bilimlarga asoslangan tizimlar qo'llanilish sohasini bir nechta asosiy sinflarga guruhlash mumkin: Bular tibbiyot diagnostikasi, nazorat qilish va boshqarish, mexanika va elektr qurilmalar diagnostikasi, o'qitish vahokazo. Tibbiyot diagnostikasi. Diagnostik tizimlar organizm faoliyati buzilishi va ularni keltirib chiqarish sabablari orasidagi bog'liqlikni topish uchun xizmat qiladi. MYCIN tizimi eng ko'p tarqalgan tizim hisoblanadi (u davolanayotgan odam miningit yoki bakterial infeksiyalar yuqtiril-ganda) diagnostika va kuzatuv olib borish uchun qo'llaniladi. Uning birinchi g'oyasi 1970-yillar o'rtalarida Stendford Universi -tetida ishlab chiqilgan edi. Ayni vaqtda bu tizim mutaxassis vrach kabi diagnoz qo'yish imkoniyatiga ega. U shuningdek, kengay-tirilgan bilimlar bazasiga ega. Bu esa uni tibbiyot sohasida qo'llash imkoniyatini yaratadi. Prognozlash. Prognozlash tizimlari ayni vaqtdagi holatga qarab kelib chiquvchi natija va hodisalarni oldindan aytib berish imkoniyatiga ega. «Uoll-strit egallash» DASTUR tizimi bozorning konyunktu-rasini tahlil qilib, algoritmlarning statistik usullari yordamida siz uchun kapital mablag'ingizda yuqori samara bilan foydalani-shingizni maslahat berishi mumkin. Ular bilimlarga asoslangan tizimlarga kirmaydi, chunki oddiy dasturlash protsedura va algoritm-lari qo'llanilgandir. Sizning mablag'ingizni bozor konyunkturasini o'rgangan holda aniq ko'paytiradigan ETlar hali yaratilmagan bo'lsa-da, ob-havoni oldindan aytib beruvchi hosildorlik va yo'lovchilarning sonini oldindan aniqlovchi ma'lumot tizimlari tobora keng qo'llanilmoqda. Hatto shaxsiy Komp’yuter ga oddiy tizimni o'rnatib, siz ob-havo ma'lumotini olishingiz mumkin. Rejalashtirish. Rejalashtirish tizimlari ko'p o'zgaruvchilar ishlatiladigan masalalarda aniq bir maqsadga erishish uchun qo'llaniladi. Savdo-sotiq sohasida Damashqning «Informat» firmasi birinchilardan bo'lib, o'zining sotib oluvchilariga foydalanuvchining talablari va imkoniyatiga mos keluvchi Komp’yuter topish imkoniyatini 15 minutli konsultatsiya sifatida firma ofisining zaliga o'rnatilgan 13 ta ishlab turuvchi stansiyalar yordamida amalga oshirdilar. Bundan tashqari «Boeing» kompaniyasi ET larni kosmik stansiyalarni loyihalashtirish, vertolyotlar ta'miri va samolyot dvigatellarining ishdan chiqish sabablarini topishda qo'llamoqdalar. DEC firmasi tomonidan ishlab chiqilgan XCON ekspert tizimi foydalanuvchi talabiga mos kelgan holda VAX tipidagi Komp’yuter tizimlarining tuzilishini aniqlash yoki o'zgartirish uchun xizmat qiladi. Shuning-dek, DEC tomonidan yanada kuchliroq bo'lgan XKEL tizimi ishlab chiqilgan. U XCON tizimining bilimlar omborini o'z ichiga olgani holda foydalanuvchiga kerakli tuzilishdagi hisoblash tizimini tanlash imkonini beradi. XKEL XCON dan farq qilgani holda interaktiv bo'ladi. Interpretatsiyalash. Interpretatsiyalovchi tizimlar kuzatish natijalari asosida ma'lum bir xulosani keltirib chiqarish imkoniyatiga egadir. Prokpector tizimi interpretatsiyalash tipidagi mashhur tizimlardan biri hisoblanib, 9 ta ekspertning bilimlarini o'zida jamlagandir. Ekspertizaning 9 ta usulini uyg'unlashtirgan tizim katta qiymatdagi qazilma boyliklarni aniqlab beradi. Ekspert tizimni qo'llash mezoni. Bir qator masalalar borki, ularni bilimlarga asoslangan tizimda yechimini topish istalgan boshqa yo'llar bilan topishdan oson kechadi. Bu tizimlardan foydalanilganda quyidagi mezonlarga asoslangan holda ish yuritiladi: Ma'lumot va bilimlar ishonchli, vaqt o'tishi bilano'zgarmaydi; Bo'lishi mumkin yechimining ko'lami katta emas. Masala yechimini topishda formal fikrlamaydi. Bilimlarga asoslangan tizimlar borki, ular masala yechimini abstrakt tushunchalar yordamida yecha olmaydilar. Masala yechimi protsedura tahliliga bog'liq bo'lgan hollarda bilimlarga asoslangan tizimlarga nisbatan, oddiy dastur mahsulotlari yaxshiroq natija beradi. Bilimlarga asoslangan tizimlar ko'proq formal fikr yuritish kerak bo'lgan hollarda yaxshi natija beradi hech bo'lmaganda, o'z bilimlarini shakllantirib, ularni masala yechishdagi usullarini asoslab bera oladigan bitta bo'lsa ham ekspert bo'lishikerak. ET larni quyidagi masalalarni yechishda qo'llash maqsadga muvofiq emas: Oddiy matematik usul bilan, formal o'zgartirish va protsedura tahlili yordamida yechiladigan masalalarda; Aniqlash masalalarida, chunki ular raqamli usullaryordamida yechiladi; Yechimi haqida ma'lumot bo'lmagan masalalarda. Hatto, hozirda katta EHM da ham, kichik EHM da ham yaxshi ishlaydigan ekspert tizimlar, odam ekspertga nisbatan ma'lum chegaralanishga ega. Ko'pchilik ET foydalanuvchi tomonidan ishlatishga yaroqli emas. Agar siz bu tizimlar bilan avvaldan ishlamagan bo'lsangiz, unda siz katta qiyinchiliklarga duch kelishingiz mumkin. Ko'pchilik tizimlar faqatgina bilimlar bazasidan yaratuvchi ekspertlar tomonidan foydalanishlarimumkin. Odatda bu tizimlarda qo'llaniladigan savol-javob rejimi, yechimni olishni qiyinlashtiradi. Masalan, MYCIN tizimidan foydalanmagan vrach, tizimdan foydalanganga nisbatan yechimga tezroq ega bo'lishi mumkin (ko'pgina hollarda shundaybo'ladi). Ekspertiza seansidan keyin tizimni ishlata bilish darajasi o'zgarmaydi. Ekspertlardan olingan bilimlarni mashinada effektiv holda ishlatadigan ko'rinishga keitirish haligacha muammoligicha qolmoqda. ET larni o'qitish mumkin emas, ular ongli fikrlay olmaydi. Uy mushugi maxsus o'rgatmasdan ham oddiy vazifalarni bajarishi mumkin, yosh bolaning idishdagi suvni ustiga ongli holda to'ka olmasligi tabiiy holdir, lekin Komp’yuter klaviaturasiga kofeni to'ka boshlasangiz, uning klaviaturani tortib olishga «aqli» yetmasligianiqdir. ET larni katta predmet sohada qo'llab bo'lmaydi. Ulardan foydalanishda ekspert bir necha minut yoki bir necha soatda yechimni bera olishi mumkin bo'lgan kichik predmet sohalar bilan chegaralangan. Ekspertlar bo'lmagan soha (masalan, astrologiya) da ET lardan foydalanib bo'lmaydi. ET larni faqat kognitiv masalalarni yechish uchun jalb qilish maqsadga muvofiq. Tennis, velosiped poygasi ET uchun predmet soha bo'la olmaydi, lekin bu tizimlarni futbol komandalarini tahrirlashda ishlatish mumkin. Agar natijaning formal usullari yoki shu masalaga o'xshash masala bo'lmasa, inson-ekspert yechimni topish uchun masalaga ongli yondashadi. Yechim ming xil hodisa va vaqt o'tishi bilan o'zgarib turadigan o'zgaruvchilarga bogiiq bo'lsa, bilimlarga asoslangan tizimlar to'liq tahlil uchun yaroqsiz ekanligi kelib chiqadi. Bunday hollarda oddiy tildagi ma'lumotlar bazasi interfeysini ishlatgan ma'quldir. ET lar ekspert-insonlarga nisbatan ma'lum yutuqlarga ega: Ular shoshilinch xulosa chiqarmaydi. Bu tizimlar bir-biriga bog'liq holda ishlab, barcha fikrlarni qarab chiqib, eng yaxshi natija beradiganinitanlaydi. Bilimlar ombori juda katta bo'lishi mumkin. Bir marta kiritilgan bilimlar, mashina xotirasida abadiy qoladi. Inson esa cheklangan bilimlar omboriga ega bo'lgani uchun, ko'p vaqt ishlatilmay kelgan ma'lumotlar esdan chiqib, yo'qolib ketadi. ETlarning «shovqin»ga bardoshi yuqoridir. Ekspert masala yechimi bilan umuman bog'liq bo'lmagan tashqi ta'sirlar ostida noto'g'ri fikrga kelishi mumkin. Boshqa sohalardagi bilimlardan xabarsiz ETlar shovqinga bardoshlidir. Vaqt o'tishi bilan bilimlarga asoslangan tizimlar foydalanuvchi tomonidan bilimlar yozish va tarqatish usuli sifatida qaralishi mumkin.Boshqa Komp’yuter dastur mahsulotlari kabi ET lar ham masala yechish borasida insonning o'rnini bosa olmaydi, lekin masalani tez va samarali hal etishi uchun mehnat quroli bo'lib xizmat qiladi. Bu tizimlar mutaxassis o'rnini bosa olmaydi, aksincha uning qo'lidagi qurol bo'lib hisoblanadi. 1960—70-yillarda ishlab chiqilgan ETlar o'zlarining sohalarida klassik hisoblanadi. Kelib chiqishi, ularning sohasi va qo'llanilgan fikrlar, usullari va dastur ta'minotiga qarab, bir necha sinflarga bo'lish mumkin: META-DENDRAL. DENDRAL tizimi eksperimental ma'lumotlarga (massa-spektrografiya, yadro magnit rezonansi va boshqalar) bog'liq holda kimyoviy birikmaning tuzilishini mumkin bo'lgan holini aniqlaydi. META- DENDRAL DENDRAL uchun bilimlar olish jarayonini avtomatlashtiradi va kimyoviy birikma qismlarining tuzilish qoidalarini keltirib chiqaradi. MYCIN-EMYCIN-TEIREIAK-RUFF-NERMYCIN. Bular medisina ET lari bo'lib hisoblanadi. PROKPEKTOR-KAK. PROKPEKTOR - geologik tahlil asosida yer osti qazilmalarini topuvchi tizim. KAK esa PROKPEKTOR uchun bilim olish tizimi. CAKNET-EXPERT — ko'z kasalliklari diagnostikasi va ularning oldini olish bo'yicha maslahat beruvchi ET dir. Uning asosida EXPERT bilimlar ishlab chiqilib, uning yordami orqali bir necha medisina tizimlari ishlab chiqilgan. HEARKAY-1; HEARKAY-2; HEARKAY-3; AGE – Bu qatordagi birinchi ikkita tizim qo'shilib inson nutqi so'zlarini maxsus lug'at orqali aniqlovchi intellektual tizimdir. Bu tizim original strukturasi, ya'ni e'lonlar taxtasi — tizimning ayni vaqtdagi ishining natijalari, chuqur ma'lumotlar bazasini ifodalash orqali ajralib turadi. Keyinchalik shu tizimlar asosida ETlarni yaratish uchun HEARKAY-3 va AGE (Attemrt tr Generalize) instrumental tizimlariyaratildi. SM (Artificial Mathematician — Sun'iy Matematik) va EURIKCO tizimlari Stenford Universitetida doktor D. Lenat tomonidan qidiruv va o'qitish maqsadlarida ishlab chiqildi. Lenatning o'ylashicha, ETlar samaradorligi ulardagi joylashgan bilimlarga bog'liq bo'ladi. Uning fikricha, tizim o'qitish qobilyatiga ega bo'lishi uchun, unga 1000000 ga yaqin umumiy xarakterdagi ma'lumotlarni kiritish kerak. Shuningdek, Lenat kichik bir sohani o'rganishga qaratilgan bilimlar hajmi kichik ET larni yaratish maqsadga muvofiq emasligini ta'kidlaydi. SM tizimiga 100 ga yaqin chiqish qoidalari va 200 dan ortiq matematik nazariya va tasavvurlarni ko'ra oluvchi o'qitishning evristik algoritmlari jamlangan edi. Boshidan tizim ishining natijalari yuqori baholandi. U natural qator va oddiy sonlar tushunchalarini ifodalash imkonini berdi. Bundan tashqari, tizim Goldbax gipotezasining varianti, ya'ni har qanday ikkidan katta juft sonni, ikkita oddiy sonlar yig'indisi shaklida yozish mumkinligini sintezladi. Bu gipotezani to'g'riligi yoki inkor etish kerakligi haligacha aniq emas. Tizimning keyingi rivojlanish jarayoni to'xtab qoldi. Boshida namoyon etilgan matematik imkoniyatlarga qaramasdan, tizim evristik qoidalarni keltirib chiqara olmasligi, faqat dastlabki kiritilgan qoidalardan kelib chiqqan holda ish yuritishi aniqlandi. EURIKCO tizimini yaratishda SM tizimida belgilangan kamchiliklarni yo'q qilish usuli qo'llab ko'rildi. SM tizimidek EURIKCO yordamida olingan natijalar yuqori baholandi. Shuningdek, EURIKCO juda qaltis o'yinlarda ishtirok eta olishi ta'kidlandi. Uning yordamida AQSH ning harbiy dengiz floti tomonidan original mo'ljallangan bosqichma-bosqich bajariladigan yurishlarga ega bo'lgan strategiya ishlab chiqildi. Bu bosqichlardan biri yaroqsiz bo'lgan harbiy dengiz floti kemalarini cho'ktirishdan iborat. Bunda butun qolgan kemalarga keng joy qoladi. Ammo bir qancha vaqtdan keyin, tizim hamisha ham o'zidagi qoidalarni qayta tuza olmasligi ma'lum bo'ldi. U faqat sutkaning ma'lum bir vaqtida dasturlashtiruvchiga murojaat qilish kerak bo'lgan holda, bu qoidani qo'pol ravishda buzadi. Shunday qilib, EURIKCO tizimi ham ishlab chiqaruvchi tomonidan belgilangan chegaraga yetib, rivojlanishdan to'xtadi. 1990-yildan boshlab doktor Lenat bir guruh olimlar boshchi-ligida intellektual tizimni yaratish uchun kerak bo'ladigan bir necha ming bilimlar elementlarini kodlash va kiritish proyekti bilan mashg'ul bo'ldi. Bu proyekt Cyc deb atalgan (Cyc «NHK» — inglizcha ensiklopedia so'zidan). REJA:
2.Kiberxavsizlikning vazifalari O‘zbekiston Respublikasi Davlat xavfsizlik xizmati kiberxavfsizlik sohasidagi vakolatli davlat organidir (bundan buyon matnda vakolatli davlat organi deb yuritiladi). Vakolatli davlat organining kiberxavfsizlik sohasidagi vakolatlari jumlasiga quyidagilar kiradi: kiberxavfsizlik sohasidagi normativ-huquqiy hujjatlarni va davlat dasturlarini ishlab chiqish; kiberxavfsizlik to‘g‘risidagi qonunchilik hujjatlarining ijro etilishi ustidan nazoratni amalga oshirish; kiberxavfsizlik hodisalari yuzasidan tezkor-qidiruv tadbirlarini, tergovga qadar tekshiruvlarni va tergov harakatlarini amalga oshirish; kiberxavfsizlik hodisalarining oldini olish, ularni aniqlash va bartaraf etish hamda ularga nisbatan tegishli chora-tadbirlarni, shu jumladan ularning oqibatlarini tugatish bo‘yicha tashkiliy- texnik chora-tadbirlarni ko‘rish; favqulodda vaziyatlarda axborot tizimlari va resurslarini kiberhimoya qilish hamda kiberxavfsizlik sohasidagi boshqa masalalar bo‘yicha chora- tadbirlarni o‘z ichiga olgan rejalarni ishlab chiqish; kiberxavfsizlikni ta’minlashga doir ishlarni, shuningdek muhim axborot infratuzilmasi obyektlarida kiberhujumlarning oldini olishga, ularni aniqlashga va ularning oqibatlarini tugatishga doir ishlarni tashkil etish; kiberxavfsizlik talablariga muvofiq axborot tizimlari va resurslaridagi apparat, apparat-dasturiy hamda dasturiy vositalarni sertifikatlashtirishga doir ishlarni tashkil etish; kiberxavfsizlik sohasida tadqiqotlar o‘tkazilishini va monitoringni tashkil etish; muhim axborot infratuzilmasi obyektlarining yagona reyestrini shakllantirish, shuningdek ushbu reyestrning yuritilishini tashkil etish va ta’minlash;kiberxavfsizlik subyektlari tomonidan taqdim etilgan ma’lumotlar asosida obyektlarni muhim axborot infratuzilmasi obyektlarining yagona reyestriga kiritish to‘g‘risida qaror qabul qilish; muhim axborot infratuzilmasi obyektlarining kiberxavfsizligini ta’minlashga doir talablarni belgilash; axborotlashtirish obyektlarini va muhim axborot infratuzilmasi obyektlarini kiberxavfsizlik talablariga muvofiq attestatsiyadan o‘tkazish tartibini belgilash; axborotni kriptografik himoya qilish vositalarini ishlab chiqishga, ishlab chiqarishga va realizatsiya qilishga doir faoliyatni litsenziyalash; axborot tizimlaridan hamda resurslaridan foydalanuvchilarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish choralarini ko‘rish; kiberxavfsizlik subyektlarining axborot tizimlarini va resurslarini o‘rganish va tekshirishni, shuningdek muhim axborot infratuzilmasi obyektlarida o‘rganishlar va tekshirishlarni amalga oshirish; muhim axborot infratuzilmasi obyektlariga bo‘lgan kiberhujumlarga urinishlarning oldini olishga doir rejalarni ishlab chiqish va ularni bevosita amalga oshirish; kiberxavfsizlik bo‘linmalarining, mustaqil ekspertlar xizmatlari va guruhlarining faoliyatini tartibga solish, kibertahdidlarga qarshi kurashish sohasida huquqni muhofaza qiluvchi organlar bilan hamkorlik qilish; davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlarini, mahalliy davlat hokimiyati organlarini axborot tizimlari hamda resurslarida aniqlangan zaifliklar, kibertahdidlar, kiberhujumlar va boshqa buzg‘unchi xatti- harakatlar to‘g‘risida xabardor qilish; huquqni muhofaza qiluvchi organlarni va muhim axborot infratuzilmasi subyektlarini muhim axborot infratuzilmasi obyektlarida kiberxavfsizlik hodisalarini birgalikda tekshirishga jalb etish; kiberxavfsizlik sohasida xalqaro hamkorlikni amalga oshirish va kibertahdidlarga qarshi kurashish bo‘yicha umumiy yondashuvlarni ishlab chiqish, kiberjinoyatchilik bo‘yicha tergov harakatlarini olib borish hamda kiberjinoyatchilikning oldini olish borasidagi sa’y-harakatlarni birlashtirish, shuningdek O‘zbekiston Respublikasining kibermakonidan terrorchilik, ekstremistik va boshqa qonunga xilof faoliyatda foydalanilishiga yo‘l qo‘ymaslik choralarini ko‘rish; muhim axborot infratuzilmasi obyektlarida kiberhujumlarni aniqlash, ularning oldini olish va oqibatlarini bartaraf etish vositalarini joriy etishga doir ishlarni tashkil qilish, shuningdek kiberxavfsizlik hodisalariga nisbatan choralar ko‘rish; muhim axborot infratuzilmasi obyektlaridagi mavjud zaifliklar va ehtimoldagi tahdidlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni aniqlashga, to‘plashga va tahlil qilishga doir ishlarni tashkil etish; axborot tizimlari va resurslarida kiberxavfsizlikning ta’minlanganlik darajasi bo‘yicha tasniflagich yaratish; kiberxavfsizlik obyektlarini kiberxavfsizlikni ta’minlash darajasiga ko‘ra tasniflash; kiberxavfsizlik sohasida kadrlar tayyorlash bo‘yicha faoliyatni amalga oshirish; kiberxavfsizlik talablariga muvofiqlik yuzasidan ekspertiza o‘tkazish mexanizmlarini belgilash; kiberxavfsizlik va muhim axborot infratuzilmasi obyektlarining kiberxavfsizligini amalga oshirishni baholash usullarini belgilash va baholash; muhim axborot infratuzilmasi obyektlarini toifalashtirish mezonlarini belgilash va toifalashtirish; kiberxavfsizlik subyektlarining kiberxavfsizligini ta’minlashga jalb etilgan xodimlarni qonunchilikda belgilangan tartibda attestatsiyadan o‘tkazish. Vakolatli davlat organining qonuniy talablarini (ko‘rsaVakolatli davlat organi kiberxavfsizlik sohasidagi xalqaro hamkorlikni o‘z vakolatlari doirasida amalga oshiradi. Vakolatli davlat organi O‘zbekiston Respublikasining qonunchiligiga va xalqaro shartnomalariga muvofiq xalqaro kiberjinoyatchilikka qarshi kurashish masalalariga doir axborotni chet davlatlarga va xalqaro tashkilotlarga so‘rov bo‘yicha taqdim etadi. Xalqaro kiberjinoyatlarga qarshi kurashish masalalariga doir axborot, agar bunday ma’lumotlar dastlabki tergov harakatlariga yoki sud jarayonlariga to‘sqinlik qilmasa hamda kiberhujumlarni to‘xtatishga, kibermakondan foydalanilgan holda sodir etiladigan jinoiy xatti-harakatlarni o‘z vaqtida aniqlashga va ularga barham berishga xizmat qilsa, chet davlatlarga va xalqaro tashkilotlarga oldindan so‘rovsiz berilishi mumkin.tmalarini) bajarish majburiydir. Web dasturlashga asoslangan amaliy tizimlar. Boriyeva Hidoyat. Web va mobil texnologiyalar asosida dasturlash bugungi kunda har qachongidan ham ko’ra jadalroq rivojlanayapti. Web texnologiyalar hayotning turli jabhalariga qanchalik chuqur kirib borib, qanchalik ko’p dasturchilar orasida mashxur bo’layotgan bo’lsa, mobil texnologiyalar ham huddi shu ko’rsatkich bilan ommalashib, ixtisoslashgan dasturchilar doirasini kengaytirib bormoqda. Dasturchilik sohasiga endi kirib kelayotgan, hozircha aniq bir yo’nalishni tanlab olmagan o’rganuvchilar uchun web yoki mobil yo’nalishdagi dasturchilikning birini tanlash masalasi uzoq o’ylashga majbur qiluvchi mavhum jumboq bo’lishi mumkin. «Web dasturlashni oson o’rganish mumkinmi, yoki mobil dasturlash sohasiga tezroq kira olamanmi?«, «Mobil dasturlash orqali ko’proq pul ishlash mumkinmi, yoki web dasturlashdagi ishlar uchun ko’proq to’lashadimi?«, kabi savollar u yoki bu yo’nalishni tanlab olmagan yosh o’rganuvchilarni qiynashi tabiiy. Ushbu maqolada har ikki yo’nalishning o’ziga xos jihatlari, foydali tomonlari va kamchiliklarini birma-bir tarozi pallalariga qo’yishga urinib ko’ramiz. Web va mobil texnologiyalar asosida dasturlash bugungi kunda har qachongidan ham ko’ra jadalroq rivojlanayapti. Web texnologiyalar hayotning turli jabhalariga qanchalik chuqur kirib borib, qanchalik ko’p dasturchilar orasida mashxur bo’layotgan bo’lsa, mobil texnologiyalar ham huddi shu ko’rsatkich bilan ommalashib, ixtisoslashgan dasturchilar doirasini kengaytirib bormoqda. Dasturchilik sohasiga endi kirib kelayotgan, hozircha aniq bir yo’nalishni tanlab olmagan o’rganuvchilar uchun web yoki mobil yo’nalishdagi dasturchilikning birini tanlash masalasi uzoq o’ylashga majbur qiluvchi mavhum jumboq bo’lishi mumkin. «Web dasturlashni oson o’rganish mumkinmi, yoki mobil dasturlash sohasiga tezroq kira olamanmi?«, «Mobil dasturlash orqali ko’proq pul ishlash mumkinmi, yoki web dasturlashdagi ishlar uchun ko’proq to’lashadimi?«, kabi savollar u yoki bu yo’nalishni tanlab olmagan yosh o’rganuvchilarni qiynashi tabiiy. Ushbu maqolada har ikki yo’nalishning o’ziga xos jihatlari, foydali tomonlari va kamchiliklarini birma-bir tarozi pallalariga qo’yishga urinib ko’ramiz. Web dasturchilik. Web sohasi juda katta va keng qamrovli tushuncha. O’ta sodda va qisqa tarzda tasvirlaganda «brauzeringiz orqali ko’rishingiz va foydalanishingiz mumkin bo’lgan har qanday dastur (sayt, tizim) web texnologiyalar asosida yaratilgan», deyish mumkin. Chunki web dasturchilikning asosiy mahsulotlaridan brauzerlar yordamida foydalanamiz. Web texnologiyalar olamida dasturchilar backend yoki frontend dasturchilarga bo’linishadi. Ba’zi dasturchilar har ikki yo’nalish bilan birdek shug’ullanishadi. Ba’zilar esa o’ziga ma’qul bo’lgan aynan bitta yo’nalishda faoliyat yuritishadi. Agar brauzer orqali foydalanish mumkin bo’lgan tizimlar, dasturlar va saytlarni yaratishga qiziqsangiz, web dasturchilik sohasini tanlaganingiz ma’qul. Web hozirgi zamonaviy dunyoda tobora chegara bilmas texnologiyalardan biriga aylanib borayapti. Web yordamida oddiy saytlarni tayyorlash qanchalik osonlashgan bo’lsa, tasavvur qilishingiz mumkin bo’lgan o’ta qiyin tizimlarni yaratish ham shu qadar imkonli bo’lib bormoqda. Mobil dasturchilik Bugungi kunda deyarli hammaning qo’lida mobil qurilma bor. Telefon, planshet, soat ko’rinishidagi bu qurilmalar Android, iOS, BlackBerry OS, Bada kabi maxsus tizimlar asosida ishlaydi. Har bir tizimda o’zining ixtisoslashgan dasturchilari va tizim uchun maxsus yaratilgan dasturlari bo’ladi. Ba’zi dasturlar kross-platforma asosida ishlay olsa ham, ko’pchilik dasturlarni aynan o’zining tizimiga moslab yozish talab etilishi mumkin. Mobil texnologiyalarda foydalanuvchi juda ko’p. Zamonaviy qurilmalarning ko’payishi bilan foydaluvchilar sonining kelajakda ortishi ham tabiiy. Mobil dasturchilarga ehtiyoj esa talab asosida ortib boraveradi. Webga nisbatan ancha yosh hisoblangan mobil texnologiyalar o’zining jadal rivojlanishi va sifatga bo’lgan talabini tez o’zgartirib borayotganligi bilan dasturchilar oldiga yangidan-yangi vazifalarni qo’ymoqda. recommended by Mobil va web texnologiyalarni qaysi biri kuchli yoki qaysi biri kuchsiz, degan asosda solishtirib bo’lmaydi. Mobil texnologiyalarning katta qismida web texnologiyalarda foydalanishadi. Aksincha, web texnologiyalarning ko’pchilik holatlarida mobil texnologiyalarga ehtiyoj seziladi. Bu esa har ikki texnologiyaning bir-biridan ajratib bo’lmasligini anglatadi. Hozirgi kunda webni mobillikdan butunlay uzilib qolgan texnologiya sifatida qabul qilish noto’g’ri. Chunki ilgari faqat stol ustuda turadigan, faqat bitta joyda ishlatiladigan kompyuter orqali ko’riladigan (foydalaniladigan) web dasturlardan bugungi kunda mobil qurilmalar asosida istalgan joyda foydalana olayapmiz. Demak, web texnologiyalar ham hozirgi vaqtga kelib haqiqiy mobil (harakatlanuvchan) texnologiyalarga aylanib ulgurgan. Qaysi biri ko’proq pul keltiradi? Mobil dasturchilar qancha pul ishlashi, yoki web dasturchilarga qancha pul to’lanishi, ularning qay biri ko’proq pul ishlashi masalasi uzoq vaqtdan buyon muhokama etilib, qiziqish bildirilib kelinayotgan masala hisoblanadi. Turli sohalar bo’yicha maoshlarni hisoblash, taqqoslash xizmatini ko’rsatuvchi Salary.com sayti ma’lumotlariga ko’ra 2017-yilda AQShda faoliyat ko’rsatayotgan mobil dasturchilar o’rtacha bir yilda 93 000 dollar pul ishlashar ekan. Huddi shu hududda, aynan shu davrda faoliyat ko’rsatayotgan web dasturchilar esa o’rtacha bir yilda 65 000 dollar pul ishlashadi. Ma’lumotlarga ishonsangiz Salary.com hisoblashlari asosida qaysi yo’nalishdagi dasturchilar ko’proq, yoki kamroq pul ishlashlari haqida umumiy tasavvurni olishingiz mumkin. Qaysi biri ko’proq pul keltiradi? Mobil dasturchilar qancha pul ishlashi, yoki web dasturchilarga qancha pul to’lanishi, ularning qay biri ko’proq pul ishlashi masalasi uzoq vaqtdan buyon muhokama etilib, qiziqish bildirilib kelinayotgan masala hisoblanadi. Turli sohalar bo’yicha maoshlarni hisoblash, taqqoslash xizmatini ko’rsatuvchi Salary.com sayti ma’lumotlariga ko’ra 2017-yilda AQShda faoliyat ko’rsatayotgan mobil dasturchilar o’rtacha bir yilda 93 000 dollar pul ishlashar ekan. Huddi shu hududda, aynan shu davrda faoliyat ko’rsatayotgan web dasturchilar esa o’rtacha bir yilda 65 000 dollar pul ishlashadi. Ma’lumotlarga ishonsangiz, Salary.com hisoblashlari asosida qaysi yo’nalishdagi dasturchilar ko’proq, yoki kamroq pul ishlashlari haqida umumiy tasavvurni olishingiz mumkin. Qaysini o’rganay? Kelajagingizni dasturchilik kasbi bilan bog’lagan bo’lsangiz, o’zingizga mos va eng muhimi – o’zingizga yoqadigan yo’nalishni talab olishingiz kerak. Mobil hamda web dasturchilik yo’nalishlari Sizning asosiy tanlovlaringiz bo’lsa va bu ikki yo’nalishdan birini tanlash ustida bosh qotirayotgan bo’lsangiz, quyidagi uch jihatni hisobga olgan holda qaror qabul qilishingizni maslahat beraman: qiziqishingiz, imkoniyatingiz va vaqtingiz. Qiziqishsiz hech narsaga erishib bo’lmaydi. Qaysi sohaga ko’proq qiziqsangiz, shu sohani tanlang! Sizdagi kuchli qiziqish, shu soha sirlarini bilib olishga bo’lgan intilish sohada tajribali kadr sifatida shakllanishingizga yordam beradi. Imkoniyatlaringizni to’g’ri baholang. Qaysi yo’nalishda ko’proq imkoniyat ko’rayotganingizga ahamiyat bering. Atrofingizga e’tibor bering – qaysi sohada Sizga yordam beruvchilar, o’rgatuvchilar ko’proq? Resurslaringizni o’rganib chiqing. Siz yaxshiroq biladigan chet tilida qaysi soha ko’proq, chuqurroq yoritilgan? O’rganishdagi imkoniyatingizning kengligi mukammal dasturchi bo’lib yetishishingiz ehtimolligini oshiradi. Web-texnologiyaning (Internet-texnologiya) Web- dizayn qismini o’rganishni razmetkali til tasnifi bilan boshlaymiz.Maxsus til mavjud bo’lib, bu til yordamida matnlar, grafik ma’lumotlar Web-sahifa hujjatga joylashtiriladi va bu hujjatni barcha kompyuterda ko’rish imkoniyati mavjuddir. Bunday maxsus tillar razmetkali tillar deb ataladi. Ularning asosiy vazifasi - Web-sahifaga “ma’lumotlarni joylashtirish” va ular orasidagi aloqani (gipersaloqalar) ta’minlashdan iborat. Web-texnologiyaning (Internet-texnologiya) Web-dizayn qismini o’rganishni razmetkali til tasnifi bilan boshlaymiz.Maxsus til mavjud bo’lib, bu til yordamida matnlar, grafik ma’lumotlar Web-sahifa hujjatga joylashtiriladi va bu hujjatni barcha kompyuterda ko’rish imkoniyati mavjuddir. Bunday maxsus tillar razmetkali tillar deb ataladi. Ularning asosiy vazifasi - Web-sahifaga “ma’lumotlarni joylashtirish” va ular orasidagi aloqani (gipersaloqalar) ta’minlashdan iborat. Razmetkali tillar quyidagilarni o’z ichiga oladi: Dastlab World Wide Web tizimi matnli ma’lumotlarni va HTML hujjatlarni ko’rishga mo’ljallangan, matnni taxrirlovchi tilga o’xshash tizim bo’lgan. Ayni damda HTML tili WWW daga eng ommabop tillardan biri hisoblanadi. HTML tilida yozilgan ma’lumotlar o’z ichiga matn fayllar, grafik ma’lumotlar va boshqalarni oladi. Hujjatlar orasidagi aloqani ta’minlash va ma’lumotlarni formatlash vositalari teg (tag) deb ataluvchi vosita orqali amalga oshiriladi. Web-sahifaning matn va teglari aralash ravishda HTML-hujjat deb ataluvchi faylining ichiga joylashtiriladi. Qanday tegni qo’llaganingizga qarab brauzer oynasida ma’lumotlar turlicha ko’rinadi. HTML hujjatga ma’lumotlarni joylashtirish va tahrirlash uchun yuzlab teglar mavjud. Download 0.79 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|