2-tema. Auditorliq iskerliginin` huqiqiy tiykarlari ózbekistanda auditorlıq iskerligin normativlik tártipke salıw sisteması hám onıń elementleri

3.1-sızılma



3.1-sızılma. Ózbekistan Respublikası auditorlıq iskerligin normativlik tártipke salıw sisteması hám onıń elementleri¹

2.2. Ózbekistan Respublikasınıń «Auditorlıq iskerligi haqqında»ǵı Nızamı hám onıń áhmiyeti

O`zbekstan Respublikasında auditorlıq hızmet ko`rsetiw boyınsha alg`a ilgerlew elimiz g`a`rezsizlik alıwı menen, menshik formalarının` ko`beyiw ha`m de ko`plegen tarawlardın` ma`mleket biyliginen shıg`ıwı menen baylanıslı ko`plegen normativ hu`jjetler du`zildi:

1. «Auditorlıq hızmeti haqqındag`ı» nızam 1992 jılı 9 dekabr`de qabıl etildi. Bul nızam 5 bo`lim ha`m 16 stat`yadan ibarat;

2. «Auditorlıq hızmetti o`z ku`shine kirgiziw haqqındag`ı» O`zbekstan Respublikası Oliy Ma`jlisinin` 1992 jılı dekabr`de qararı qabıl etildi

3. O`zbekstan Respublikası Ministrler kabinetinin` 1993 jılı 3 mayda «Ka`rxanalarda finanslıq qadag`alaw ha`m onı xojalıqlarda en`giziwde auditorlıq finans qadag`alawının` formaları» haqqında 198 sanlı qararı qabıl etildi. Bul qarar 5 bo`limnen ibarat bolıp auditorlıq hızmettin` nızamg`a muwapıq sho`lkemlestiriliwi, auditorlıq hızmetti sha`rtnama tiykarında pullı formasında payda etiw ha`m basqa ma`selelerdi o`z ishine qamtıydı. Onda qa`rhanalar auditorlıq hızmet boyınsha qamtıp alınıwı sonday-aq auditorlıq hızmet haqqındag`ı waqtınsha nızamnın` tastıyıqlanıwı ko`rsetilgen

4. Auditorlıq firma ha`m auditorlıq hızmeti haqqındag`ı waqtınsha nızam. Bul nızam 8 bo`lim ha`m 22 stat`yadan ibarat (198, 3 may 1993 jıl).

5. «Auditorlarg`a haqı to`lew haqqındag`ı» nızam 8 bo`lim ha`m 34 punkten ibarat (198, 3 may 1993 jıl).

6. «Auditor ha`m auditorlıq firmalardı ma`mleketlik registratsiyadan o`tkiziw haqqındag`ı» nızam tastıyıqlang`an. Ol 7 punkten ibarat, Ministrler Kabinetinin` 1993 jıl 17 maydag`ı 293 sanlı qararı menen tastıyıqlang`an.

7. O`zbekstan Respublikası Finans Ministrligi ta`repinen tastıyıqlang`an «O`zbekstan Respublikası territoriyasında auditorlıq hızmet penen shug`ıllanıwshı yuridikalıq birliklerge arnawlı litsenziya beriw ta`rtibi haqqındag`ı» nızam 10 punkten ibarat ha`m og`an arnawlı litsenziya u`lgiside qosımsha qılıng`an.

8. «Tekseriwlerdi ta`rtipke salıw ha`m qadag`alawshı organlar hızmetin muwapıqlastırıwdı jetilistiriw boyınsha» pa`rman qabıl etildi 1996 jıl 9 avgust.

Auditorlıq hızmeti haqqındag`ı nızamnın` 1 bo`limi «ulıwma awhal» dep ataladı, 1 stat`yasında audit tu`siniginin` ma`nisi ko`rsetilgen, sonday-aq auditorlıq hızmeti tu`rleride ko`rsetilgen. 2 stat`yasında auditorlıq hızmetke litsenziya beriw, Ministrler Kabineti ta`repinen tastıyıqlanıw ta`rtibi ko`rsetilgen, 6 stat`yasında auditorlıq juwmaq, onda buxgalteriya printsiplerine tayanıw ha`m tastıyıqlaw qag`ıydası, 7 stat`yada onın` respublika territoriyasında ta`rtipke salıw ko`rsetilgen. 2 bo`lim 5 stat`yadan ibarat bolıp 8 sta`yada auditor ha`m auditor huqıqları berilip ko`rsetilgen, 9 ctat`yada auditordın` minnetlemeleri, basshılarg`a nızam ha`m normativ aktlerdin` du`zilisi haqqında informatsiya beriw, ka`rxana sırın saqlaw, o`z hızmetin sebepsiz toqtatpaw, jıynalıs o`tkiziwdi talap etiw qag`ıydaları ko`rsetilgen, 10 stat`yada audit tayınlaw ha`m shaqırıp alıw ta`rtibi ko`rsteilgen, 11 stat`yada auditorg`a jumıs jag`dayın jaratıw, 12 stat`yada onın` juwapkerligi anıq belgilenip berilgen.

3 bo`limnin` 2 stat`yasında auditorlarg`a haqı to`lew ta`rtibi, 13 stat`yada auditorlıq sho`lkemnin` o`z-betinshe sho`lkemlestiriwi, olarg`a klientler ta`repinen haqı to`lew kelisilgen bahada to`leniwi ko`rsetilgen, 4 bo`limnin` 15 stat`yasında finanslıq esabat mag`lıwmatların ja`riyalaw ta`rtibi, 5 bo`limnin` 17-18 arnawlı stat`yalar bolıp onda auditor hızmetin sheklew ha`m kelispewshiliklerdi sheshiw ta`rtibi ko`rsetilgen.

Auditorlıq xızmetin normativlik ta`rtipke salıw sistemasının` birinshi pag`anasında Wzbekstan Respublikasının` «Auditorlıq xızmeti haqqında»g`ı nızamı (jan`a redaktsiyası) turadı. Usı nızam Wzbekstan Respublikası Oliy Majlisining 2000 yil 26 maydagi qararına muwapıq qabıl qılıng`an bolıp , 29 stat`yadan ibarat.(1.1 sızılma)

«Auditorlıq xızmeti haqqında»g`ı Wzbekstan Respublikası Nızamın a`melge asırıw maqsetinde qabıl qılıng`an hu`kimet qaraların da usı sistemanın` birinshi pag`anasına kiritiliwi mu`mkin. Sonın`day, 22-sentyabr` 2000-jılı WzR ministler kabinetinin` 365-sanlı «Auditorlıq xızmetti jetilistiriw ha`m auditorlıq tekseriwlerdin` a`hmiyetin asırıw haqqında»g`ı Qarar qabıl qılındı.

Sonın`day,usı qararg`a muwapıq «Auditorlıq juwmaqların salıq organları ha`m basqa qadag`alaw organları ta`repinen esapqa alıw ta`rtibi haqqındag`ı Nızam », «Ma`jbu`riy auditorlıq tekseriwin o`tkeriwden bas tartqanı ushın xojalıq ju`rgiziwshi sub`ektlerden (XJS) ja`riyma o`ndiriw ta`rtibi haqqındag`ı Nızam» ha`m «Auditorlıq xızmetina`melge asırıw ushın auditorlıq sho`lkemlerine litsenziya beriw haqqındag`ı Nızam» tastıyıqlang`an.

Usı qararg`a muwapıq: unamlı auditorlıq juwmag`ına iye bolıw XJS tin` finans-xojalıq xızmeti salıq organları ha`m basqa qadag`alaw organları ta`repinen aqırg`ı tekseriw o`tkizilgennen keyin keminde 24 ay tekserilmewge tiykar bolıp esaplanadı.

Buxgalteriya esabın ju`rgiziw ha`m esabat du`ziw auditorlıq sho`lkemi ta`repinen a`melge asırılatug`ın mikrofirmalardın` finans-xojalıq xızmeti salıq organları ha`m basqa qadag`alaw organları ta`repinen tiyisli auditorlıq sho`lkemi qatnasqan halda tekseriledi. Bunda finanslıq esabatlardın` durıslıg`ı ushın auditorıq sho`lkemi juwap beredi.(4)

Qarardın` 3-ba`ntine muwapıq WzR. Finans Ministrligi auditorlıq xızmetini litsenziyalaw arnawlı wa`killikli ma`mleket organı bolıp ha`m og`an to`mendegi funktsiyalar ju`kletilgen:

- o`z wa`killigi shen`berinde auditorlıq xızmetti ta`rtipke salıwshı normativlik hu`jjetlerdi , sonın`day , auditorlıq xızmettin` milliy standartların islep shıg`ıw;

- auditorlıq sho`lkemleri ta`repinen litsenziya talapları ha`m sha`rtlerine a`mel etiliwin qadag`alaw;

- auditorlardın` respublika ja`ma`a`t birlespesi menen kelisken halda auditorlar mamanlıq sertifikatın alıw ushın oqıtıw da`stu`rlerin ha`m mamanlıq imtixanların tapsırıw ta`rtibin tastıyqlaw;

- auditorlardın` xızmetin a`melge asırıwg`a berilgen litsenziyanın` auditorlar mamanlıq sertifikatının` a`mel etiwin toqtatıp turıw , toqtatıw ha`m biykar qılıw;

- mamanlıq sertifikatına iye bolg`an auditorlar reestrin ha`m auditorlıq xızmetin a`melge asırıw ushın berilgen litsenziyag`a iye bolg`an auditorlıq sho`lkemleri esabatın ju`rgiziw.

Auditorlıq sho`lkemleri ustav kapitalının` en` kem mug`darı en` kema aylıqtın` keminde 1200 esesi mug`darında belgilengen. Bunda jan`adan sho`lkemlestirilgen auditorlıq sho`lkemleri ma`mleketlik dizimnen o`tkizilgen waqıttan baslap bir jıldın` ishinde sho`lkemlestiriw hu`jjetlerinde na`zerde tutılg`an investitsiyanı (qoyılmanı) qa`liplestiriwi za`ru`r.

Auditorlıq xızmetin normativlik ta`rtipke salıw sistemasının` ekinshi pag`anası-auditorlıq xızmettin` milliy standartları (AİMS) ha`m basqa normativlik hu`jjetlerdi o`z ishine aladı. AİMS- bul barlıq auditorlıq sho`lkemleri o`zlerinin` professional xızmetleri protsesinde a`mel etiwleri za`ru`r bolg`an birden-bir tiykarg`ı printsipler.Standartlar WzR. Finans Ministrliginde Buxgalteriya esabı , esabatı ha`m audit metodologiyası basqarması ta`repinen islep shıg`ılıp tastıyqlanadı ha`m A`dillik Ministrliginde dizimge alınadı.WzR AİMS Audittin` Halıq aralıq Standartları (AHS) tiykarında islep shıg`ıladı.

Auditorlıq hızmetin a`melge asırıw protsesinde auditorlıq standartlarına a`mel etiw audit sapasın ha`m onın` na`tiyjelerinin` isenimliligin ta`miynleydi.