2-Tema. Múnásibet, kewil filosofiyası. Doslıq hám tatwliq múriwbet filosofiyası

1. Adam kewli-poeziya na`zerinde.
A`dep-ikramlıq individtin` rawajlanıwının` belgili bir da`wirlerinde payda boldı. Adam ta`biyattan bo`leklenip «gomo sapieniske» keliwi menen, onın` o`zinin` «Men» degen o`zgesheligi ha`m onı tu`siniwi qa`liplesti. Ol tu`sinik eki basqıshtan turıp, birinshisi-adamnın` a`lem menen birligin bildiretug`ın «biz» arqalı du`n`yanı tanıwg`a baylanıslı ha`mme na`rselerge-tawlarg`a, taslarg`a, haywanlarg`a, o`simliklerge tabınıp, sıyınıw-ha`mmege birdey miyirmanlıq basqıshı. Ekinshi-adamnın` ha`reketine baylanıslı ha`r qıylı jag`daylarda adam indiviuallıg`ı ko`rinetug`ın, bir-birewge hu`rmet ha`m izzet basqıshı. Bul basqıshlarda adamlardın` o`z-ara mu`na`sibetlerinin` ta`biyg`ıy norması qa`liplesedi. Olarda erkinliktin`, qayırqomlılıqtın`, ha`tteki zulımlıqtın` belgileri bolg`an. Waqıttın` o`tiwi menen bul ta`biyg`ıy normalardın` rawajlanıwı menen bir-birewge qatnasta adamgershilik a`lementleri payda bolıp, ol ko`pshiliktin` ma`pin qorg`ap adamg`a ja`miyettin` ta`sir etiw quralına aylana baslag`an. Na`tiyjede ja`miyetti ta`rtipke salıwdın` adamzat ta`repinen jaratılg`an a`dep-ikramlıq normaları kelip shıqqan. Onın` tiykarg`ı wazıypası birinshiden ol-adamlardın` birgelikte o`mir su`riw wazıypasın sıpatlaytug`ın o`z-ara qatnas forması. Ekinshiden a`dep-ikramlıq adamnın` o`zinin` erki menen ko`teretug`ın awır ju`gi. Ol-adam o`z basın a`jel ag`ımına ıqtıyarlı qoyatug`ın u`lken mu`shkil. Sonın` ushın da «O`limnen uyat ku`shli» deydi. Mısalı, sol mu`shku`ldin` arqasında Sokrat za`ha`r ishiwge, Djordono Bruno o`rtenip ketiwge, Nasimiy o`z terisin sıyırtıwg`a qayıl boldı. Shoralar da`wirinde O`zbekstanda «paxta isi» boyınsha tergewler baslang`anda Qaraqalpaqstanda jazıqsız shaxslardın` bir qatarı bul adalatsız mu`shku`lge tu`sip qalg`annan keyin o`zine-o`zi qol salıwg`a ma`jbu`r boldı.
Adamgershilik ideyaları en` da`slep Shıg`ısta-«Avesto» da «jaqsı pikir, jaqsı so`z, ha`m jaqsı is» degen adamlar qatnasın anıqlag`an qag`ıydalarda ju`z bergen. Sonday-aq, basqada ja`ha`n dinlerinin` ha`mmesinde de adamgershilik ideyaları u`stemlik etkenin ko`remiz. Ayrıqsha, muxaddes islam dininin` tiykarı ha`m a`hmiyeti onın` adamgershiliginde jatır. Mısalı, ha`disi shariflerde: «adamlarg`a rehimli bolmag`an kisige Allanın`da rehimi kelmeydi» degen so`zler arqalı adamgershilikti qa`sterlegen. Adamgershiliktin` altın nızamı: «O`zin`e qa`lemegendi basqalarg`ada qa`leme», yamasa «o`z jaqının`dı o`zin`di su`ygendey su`y» degen mehriybanlıq talaplarda ko`rinedi.
A`dep-ikramlıqta adamnın` barlıq jaqsı ha`m jaman qa`siyetleri salıstırmalı ma`nige iye. Belgili filosof Erik Frommnın` aytıwınsha a`deplik izleniwdin` tiykarı jeke tu`rdegi jaqsılıqlar ha`m jamanlıqlar emes, al adamnın` qayırlılıq ha`m gu`nakarlıq minezinin` sıpatı bolıw kerek.
Aristotel` jaqsı adam aqıl oydın` ko`megi menen, o`z boyına ta`n mu`mkinshiliklerdi o`z ha`reketinde ko`rsetip, o`zine jol ashıp alatug`ın adam. Al gu`nakarlıq, ha`lsizlik, o`zinin` ku`shin durıs paydalana almawshılıq degen edi.