2-Tema. Múnásibet, kewil filosofiyası. Doslıq hám tatwliq múriwbet filosofiyası

3. Haq kewillilik adamgershilik gu`lda`stesi.
Haq kewillilik insannın` jaqsı pa`ziyletleinin` biri. Haq kewil adam basqalardın` ıg`bal baxtına, olardın` xızmetine ha`m onın` jeke o`mirindegi jen`islerine o`zinin` tabısı, o`zinin` jemisi retinde qarap, og`an quwanadı. Ol adam kisilerdin` baxtında ja`miyettin` baxtın sa`wlelendiretug`ın insan. Ol adam ha`mmenin` isi ju`rissin, menin` xızmetim, menin` tabısım qala berdi, ha`mmenin` tabısı bolsın, ha`mmenin` tabısı menin` tabısım, dep isenedi. Ol birewdin` ko`mek sorawın tiletpey-aq, o`zinin` haq kewilligi menen ko`mek beriwge tayar turadı. Bunday adamdı xalıqta «haq ju`rek adam» dep ataydı. «Haq ju`rek erdin` o`zi eken». Ol adamlardın` uqıplılıg`ın, talapshan`lıg`ın, da`wletliligin, bir-birew menen doslasıp qatnasıwın, ja`rdemin, sıylasıg`ın ta`biyg`ıy dep esaplaydı. Haq kewil adam aq ko`kirek, kewlinde kir joq, o`tirik aytıwdı, aldawdı bilmeydi. Onın` ruwxıy du`n`yasında ataqqa qumarlıq, maqtanshaqlıq, kisini mensinbewshilik, ta`kabbırlıq bolmaydı.
Haq kewillik-ko`kiregi qara, «mende joq na`rse sende ne ushın bolıwı kerek», «men jaman turaman, sen nege jaqsı turıwın` kerek» degen qızg`anshaqlıqtın` qarama-qarsısı qa`siyeti.
İslam dini qızg`anshaqlıqtı qattı qaralaydı. Sebebi, qızg`anshaqlıq kisilerdin` ortasında mexrbanlıqtı joq qıladı. Onday adam o`z-ara ja`rdemdi, mehir-miriwbetti jek ko`redi. Biyshara, kambag`al adamlarg`a ja`rdem beriwdi oylamaydı. «Qaysı xalıqta, qızg`anshaqlıq bolg`an bolsa, ol xalıqta o`z-ara ja`rdem bolmaydı» deydi islam dini. «Bolar eldin` balaları birin-biri batır» deydi, «Bolmas eldin` balaları birin-biri qatın deydi» degen bizin` xalqımız.
Baqıl adam-saran`, qıtımır ja`ne kewli tar keledi. Baqıl adam baylıqqa bekkem jabısıp alg`an menen ol ka`mbag`allıqta jasaydı. Sebebi, baylıqtı toplap, onnan paydalanbay ju`riw de ka`mbag`allıqtın` bir tu`ri. Ba`lkim, en` jaman tu`ri. İslam «Baqıl kisi xor boladı, adamlardın` g`arg`ısına ushıraydı» dep nasiyatlaydı.
Demek, kimde-kim kewlim tınısh, o`mirim mashaqatsız, denim saw bolsın dese, baqıllıqtan, yag`nıy ishi tarlıqtan, ko`re almawshılıqtan, qızg`anshaqlıqtan waz keshiwi kerek. Sebebi, ol adamdı azdıradı, dosların qashıradı, abroyın to`gedi ha`m a`lbette, den-sawlıg`ına ta`sir etedi.
Qabusnamada mınaday hikaya bar.
Arıslan ayttı: - Shaxlar sarayına jaqın adamlardın` isi ha`mme waq patas. Olar bir-birewin ko`re almaydı, bir-birewlerinen qızg`anadı. Qızg`anıw, ku`nshilik bul sonday bir ot, eger ol tutansa ha`mmesi, ba`ri ten` janadı. Qızg`anıwdın`, ku`nshiliktin` aqıbeti sonday, bir-birewin ko`rerge ko`zi bolmag`an u`sh adamnın` qıssasındag`ıday, qızg`anıwshı, ku`nshil o`zine de ra`wa ko`rmey qoyadı.
Arıslannın` anası soradı:-U`sh ku`nshil ne qılg`an eken?
Arıslan ayttı:-Bir-birewine joldas bolıp u`sh adam saparg`a shıqqan eken deydi. Jası u`lkeni qalg`an ekewine aytıptı: -Siz ne sebep o`z waqtın`ızdın` ra`ha`tinen keship sapar qıyınshılıqların qa`ledin`iz? Birewi ayttı:-Men bir jerde jasaytug`ın edim. Oylanıp-oylanıp aqırında az g`ana waqıtqa bolsa da watannan shıg`ıp ketsem, ko`rip qızg`anatug`ın na`rselerdi ko`rmey, qızg`anbay, qoya qalsam degen qararg`a keldim.
Ekinshisi ayttı: -Men de sol sebepli usı joldı tan`ladım. En` jası u`lken ullısı da sol sebepli sho`lge shıg`ıp ketkenin aytıp berdi.
Bul u`sh ku`nshil bir-birewi menen tabısqanına quwansıp jolg`a rawana boldı. Bir ku`ni joldan bir shıjlan altın tawıp aldı. Awızbirshilik penen altındı bo`lisip alıwg`a qarar etti. Biraq ha`r qaysısının` qızg`anısh otı janıp, basqasının` alatug`ın u`lesine ko`z tige basladı. Solay etip bir ku`n, bir tu`n jaziyrama ıssıda, ash, sho`llegen, uyqısız xalında ja`njellesti. Erten`ine sol a`tiraptın` patshası awg`a shıqqan edi, ma`hremleri menen sol jerden ju`rip o`tti. Patsha u`sh ku`nshildi ko`rip awxal soradı. Olar ha`mme ga`pti aytıp berdi:- Biz u`shewimiz de qızg`anısh otına ku`yemiz, janamız sol sebepli watannan juda bolg`an edik. Mine, endi tawıp alg`an altınlardı bo`listiriwde aramızda kelispewshilik shıqtı. Bul altındı bo`lip bere alatug`ın adamg`a mu`ta`j bolıp turg`anımızda mine shaxtın` o`zi g`ayıptan kelip qaldı.
Patsha ayttı: -Ha`r qaysın`ız o`zlerin`izdin` qay da`rejede qızg`anshaq ekenligin`izdi so`ylep berin`, sonda qızg`anıshın`ızdın` da`rejesine qarap altındı bo`lip beremen.
Birewi ayttı: - Menin` qızg`anıshım sonınday ku`shli, hesh waqıta birewge miyrim-sha`pa`a`t qılg`andı ha`m hesh bir adamnın` waqtının` xosh bolg`anın qa`lemeymen.
Ekinshisi ayttı: -Sende qızg`anıwdın` o`zi joq eken. Men bolsam birew-birewge o`z du`n`ya malınan berse janım shıg`ıp ketedi.
U`shinshisi ayttı: -Sizler ekewin`iz de qızg`anıshtan biynesip ekensizler. Mag`an birew jaqsılıq etse, basqalarg`a da jaqsılıq qıladı eken, dep ku`yip ketemen.
Patsha bulardın` ishinin` qaralıg`ına xayran qalıp ayttı:
-So`zlerin`izge qarag`anda bul altın sizlerge haram. Sizlerdin` ha`r qaysısın`ızg`a ılayıq azap-uqıbet kerek. Birewge miyrim-sha`pa`a`tti qa`lemegennin` jazası sol: onı jaman atlı etip, bul du`n`yanın` jaqsı na`rselerinen maxrum etiw kerek. Birewge-birewdin` bergenin ko`re almag`an adamdı o`ltirip, onnan qutılg`an jaqsı. O`zgeden de, o`zinen de qızg`anatug`ın adamdı du`n`yadag`ı barlıq azaptın` tu`rleri menen qıynap-o`ltiriw kerek.
Shaxtın` buyrıg`ı boyınsha, birinshi qızg`anshaqtı basın to`men qaratıp astı, ekinshisinin` basın kesti, u`shinshisinin` denesine za`ha`r su`rtip a`ptapqa qaratıp qoydı. Solay etip, qızg`anshaq u`sh adamdı jazag`a giriptar etti. Qızg`anısh-dawasız da`rt. Qızg`anıwshı ha`mme waqıt birewdin` shadlıg`ınan, ra`ha`tinen qapa boladı, ishi ku`yedi. Qızg`anısh sonınday bir jaman qa`siyet, onın` kesirinen adam o`zine de jaqsılıqtı ra`wa ko`rmey qaladı. Shaxlar sarayına jaqın adamlardın` isi buzıqlıq, qızg`anısh, jamanlıq, arzago`ylik ha`m bir-birewin jamanlawdan ibarat. Olar ku`ni-tu`ni bir-birinin` izine tu`sip, bir-birinin` u`stinen o`sek aytadı. Kim sheber, uqıplı bolsa, sol tuwralı ko`p mısh-mıshlar tarqatadı.
Honer iyelerin ha`mme waqta uqıpsız, qızg`anshaq, ku`nshil, jaman adamlar ayaq astı qıladı, olar pa`s adamlardın` jek ko`rinisine, g`a`zebine ushıraydı. Uqıpsız, qızg`anshaq, ku`nshil, jawız, pa`s adamlar jaqsı adamlardı nabıt etedi. Ashko`z saqıydı ko`rse, nadan alım menen ma`jilis qılsa, aqmaq aqıllı menen so`ylesse, ju`regi oynap, qanı qaynap ketedi. Uqıpsız adamlar o`ner iyelerin jerge urıp, olardı gu`nakar etip ko`rsetiwge ha`reket etedi. Diyanattı jınayat etip ko`rsetedi. Baxıttın` quralı bolg`an honer ha`m baxıttı baxıtsızlıq quralına aylandıradı.
Baqıllıq qaydan payda boladı? Bul, a`lbette, qan ha`m jan arqalı adamg`a keletug`ın fiziologiyalıq qubılıs emes. Na`reste tuwılg`anda bolajaq qa`siyetler ata-ananın`, shan`araqtın`, basqa da eresek adamlardın` ta`rbiyasına baylanıslı boladı. Olar balanı qadag`alap, durıs ta`rbiyalamasa, mektep ta`rbiyashılarına da qıyıng`a sog`adı. Ha`r bir ata-ana o`z balasın jaman bolsın dep qaramaydı. «G`arg`a o`z balasın appag`ım, kirpi o`z balasın jumsag`ım» dep su`ymeyme? Onın` kemissiz o`siwin, shan`araqta, o`mirde baxıtlı bolıwın oylaydı. Sol ta`biyg`ıy arzıw-a`rman menen geypara shan`araqlar, ata-analar balaların kishkentayınan baslap quwırshaqtay qılıp qoyadı, qolların suwıq suwg`a batırmaydı, a`lpeshleydi, erketay qılıp ta`rbiyalap, tentekti keltirip shıg`aradı. Na`tiyjede bunday balalar ishi tar, zıqna, qızg`anshaq bolıp shıg`adı. Bularda barına qa`na`a`t etiw, joqqa shıdaw, qayıl bolıw qa`siyeti jetispeydi. Kerisinshe kewli ku`segen na`rselerdi islep, ha`r qanday da jol menen (geyde haramlıq jollar menen de) bolsa da maqsetine jetiwge urınadı.
Eger usınday jag`daydı sezip balanı tuwrı jolg`a salmasa, ol bala ruwxıy jaqtan da, fizikalıq jaqtan da mayıp boladı. Bunday balalar ata-anasının` abroyınan hawalanıp, hesh kimnin` aytqanına qulaq aspaydı. Mektepte klasslasların, ha`tteki mug`allimlerin de ko`zge ilmey, ja`ma`a`tte o`zin basqalar menen ten` tutıwdın` ornına pisent etpey ketedi. Bunday minez-qulıq turmıstın` qıyınshılıqlarınan qorqatug`ın, «awırdın` u`sti menen, jen`ildin` astı menen ju`retug`ın» bir paralarg`a ta`n bolıp, qaladı. Yag`nıy, olar turmıs mashaqatlarınan qorqatug`ın bolıp, qıyın iske baspaytug`ın, miynetti su`ymeytug`ın bolıp shıg`adı ha`m jen`il, an`sat jol menen tirishilik etiwge urınıp, o`zinin` insanlıq wazıypasın, ja`miyet aldındag`ı minnetin umıtadı. Na`tiyjede mayda alayaq, jalatay, ko`re almaytug`ın adamg`a aylanadı. Bular o`mirden abroy taba almag`anı ushın, do`gerektegi adamlardın` hu`rmetine ılayıq bola almag`anı ushın, basqalardın` o`mirindegi, miynetindegi tabıslarına, el arasındag`ı tapqan hu`rmetlerine ızalanıp, ishleri ku`yip qaraydı.
Bulardın` ha`mmesi adamgershilik printsiplerine tuwra kelmeytug`ın illetler bolıp esaplandı.

3.